Valkenjacht vlnr

Valkenjacht van links naar rechts

Augustusblad (detail) uit de kalenderserie in het Getijdenboek Les Très Riches Heures du Duc de Berry, Musée de Condé, Chantilly

Kalenderblad van augustus met valkenjacht

Charles d'Orléans en Bonne d'Armagnac

De valkenjacht in de kalenderserie uit Les Tres Riches Heures is één van de meest iconische miniaturen uit de Late Middeleeuwen. Toch is nog onduidelijk wie er afgebeeld zijn, al dan niet afkomstig uit de entourage van Jean, hertog van Berry, de opdrachtgever van de Gebr. van Lymborch. Zijn bemoeienis met de aanpak en totstandkoming van dit prestigieuze Getijdenboek moet wel intensief geweest zijn.

Kalenders kenden al vanaf de Romeinse oudheid een iconografisch programma van elementen bepaald door feesten, seizoenen en agrarische arbeid. Ooit was één
ruiter met een valk op de hand genoeg voor augustus.
Unieke volbladminiaturen boden onvoorstelbaar méér ruimte voor complete kunstwerken. Nu zag men kans een complete jachtscène en de specifieke activiteiten van deze maand aan de orde te stellen. In dit geval de graanoogst, tevens mensen die baden en zwemmen in de rivier, dankzij het formaat van dit Getijdenboek.

Jean de Berry zal zelf bepaald hebben dat zijn in 1385 verworven kasteel Étampes zou worden afgebeeld. Hij stelde dat in 1411 beschikbaar aan kleindochter Bonne d'Armagnac en haar echtgenoot Charles d'Orléans, die in 1410 waren getrouwd. Charles was oomzegger van Jean de Berry. Destijds gunde Berry Étampes aan zijn broer Filips, maar toen die in 1404 overleed voelde hij zich vrij Étampes aan Bonne en Charles te gunnen.

Hieruit volgt als een redelijk voor de hand liggende identificatie dat zij zijn afgebeeld als het laatste paar bij de valkenjacht. Heraldisch blijkt dat heel aardig te kloppen. Links zit Bonne in haar roze houppelande.
Charles d'Orléans heeft een mi-parti aan in de kleuren (zilver-)grijs / groen. In dit geval verwijzen deze twee kleuren heraldisch bekeken naar het wapenteken in het schild van Orléans (1) en naar het wapenteken in het schild van Visconti (2), respectievelijk van vaders kant en moeders kant. Om precies te zijn, zien we:

1. De zilveren barensteel in het Valois-wapen (blauw schild / gouden lelies). Net dat teken waarmee Orléans zich onderscheidde van de overige leden van dit koninklijke geslacht. De zilveren barensteel paste het geslacht d'Orléans als verminderingsteken toe.

2. De andere kleur: groen, klopt met het wapenteken van Visconti, de groene slang, de biscione die een mens verslindt, afgebeeld op een schild van zilver.

Bonne d'Armagnac, zijn jeugdige wederhelft, zou pas op 19 febr. 1412 13 jaar worden. Zij draagt een roze met grijs bont gevoerde houppelande. Die kleur klopt met haar vaders wapen met de rode leeuw en moeders wapen, die het genoemde Valois-wapen voert met de rode geschulpte rand om onderscheid te maken. De kleur roze geldt dan als een vermindering van rood.

Zowel het wapen van Visconti als het wapen van Orléans zie je op de miniatuur met Valentina

Het blauwe baldakijn met gouden lelies bezaaid, toont de zilveren barensteel van Orléans. British Library, Harley 4431 fol. 95

Valentina Visconti, moeder van Charles d'Orléans, draagt het wapen d'Orléans op de houppelande. Boven het wapen Visconti.

Valois-wapen/zilveren barensteel van Orléans

Het baldakijn toont het Valois-wapen met de zilveren barensteel van Orléans als minderingsteken. Louis de Valois, hertog van Orléans, ontvangt in het bijzijn van zijn zonen, het Livre de la Prod'homie de l'Homme uit handen van Christine de Pisan als eerbetoon, in 1405. Merk op dat Christine in het zwart is gekleed, de kleur van rouw. Die komen we bij Charles d'Orleáns ook tegen vanwege de moord op zijn vader in 1407. Filips de Goede reageert in 1419 net zo wanneer diens vader Jan zonder Vrees wordt vermoord.

Juwelen schakelketting van Louis d'Orléans

Deze weelderige ketting bestaat uit schakels met het embleem van takkenbossen. Het was een bedreiging voor zijn neef, Jan zonder Vrees. Die nam direct als embleem een schaaf om het hout te versnipperen. Bij het eerste huwelijk van Charles d'Orleans (1406) sloot men vrede - van korte duur. Ondanks bemiddeling van Jean de Berry, vloeide er een jaar later bloed toen Jan zonder Vrees zijn neef Louis liet vermoorden (1407).

Augustusblad (detail) uit de kalenderserie in het Getijdenboek Très Riches Heures du Duc de Berry, Musée de Condé, Chantilly

Bonne de Berry, amazone op een schimmel

Bonne d'Armagnac is de dochter van Bonne de Berry,
de dame op de schimmel, de oudste dochter van Jean de Berry. De miniatuur van de valkenjacht krijgt bijna het karakter van een bladzijde uit een familie-album. Kleindochter en dochter van Jean de Berry, ertussen
neef Charles juist getrouwd met Bonne d'Armagnac. Kostuumkenners wisten allang dat de figuur in blauwe houppelande een vrouw was. De witte sluier die alle drie dames op het hoofd hebben, is van batist of van neteldoek, dat nog fijner kon worden gesponnen en geweven. Die sluier bedekt de hoornkap en bij Bonne de Berry ook de bourrelet. Moeder en dochter dragen een houppelande met de gordel hoog. De houppelande van de moeder is blauw & gevoerd met grijs bont en van een rode gordel voorzien. Zij zit op dameszadel met de benen links van de de hals van het paard. De extra lange rechter mouw van haar gewaad hangt over het sjabrak (= zadeldek). Hier zagen zogenaamde
experts een been in. Zij meenden daarom dat deze figuur een man moest zijn en géén vrouw. Tot nu toe blijft in de Franse Wikipedia dit mallotig misverstand voortbestaan en kopiëren de navolgers dit klakkeloos.

Jan zonder Vrees liet Louis d'Orléans doden

Bij de moord op Louis d'Orléans op last van zijn neef, Jan zonder Vrees, beschermde Van Meekeren met zijn eigen lijf dat van Louis tevergeefs. Beiden lieten het leven. De miniatuur brengt zowel de ontzielde Louis
als zijn lijfwacht Van Meekeren in beeld. Het paard vergroot het drama met zijn rechter achterbeen op het lichaam van Van Meekeren. Dit berust allicht op pure fantasie van de miniaturist. Liefhebbers van paarden menen dat zoiets domweg niet klopt. Deze aanslag met fatale afloop vond plaats pal na de laatste serieuze poging van Jean, hertog van Berry om de neven te bewegen zich te verzoenen. Deze laffe moord vond
's nachts plaats op 23 nov. 1407 in de Rue Vieille du Temple in Parijs. Van Meekeren uit Horssen in het Ambt van Maas en Waal was de vazal van Reinald IV van Gelre. Louis was de broer van de koning en ook hertog van Orleáns, Jan zonder Vrees was hertog van Bourgondië en neef van Louis d'Orléans en koning CharlesVI. Allen stamden uit het geslacht Valois.

Moord op Louis d'Orléans in opdracht van Jan zonder Vrees 1407

Valkenjacht voor Jean de Berry vlnr: kleindochter Bonne d'Armagnac / achterneef Charles d'Orléans, dochter Bonne de Berry, gemalin Jeanne de Boulogne / kleinzoon Charles d'Artois

Augustusblad (detail) uit de kalenderserie in het Getijdenboek Très Riches Heures du Duc de Berry, Musée de Condé, Chantilly

Grote kans dat Charles d'Artois, oudste kleinzoon van Jean de Berry, vooraan rijdt met strohoed en Berry's echtgenote Jeanne de Boulogne bij hem achterop zit.
De keuze om de kleur van een wapenteken terug te laten komen in de kleding is te zien in het rood van de mouw, dat ook in de betuiging van het paard en bij de beenling van de valkenier is gebruikt. Het wapenteken van Boulogne is de rode banier. Zwart heeft hier geen heraldische betekenis. Bij de kleding van vrouwen in deze periode is zwart betekenisvol. Het is geen mode- kleur, eerder een kleur om een droevige boodschap te brengen. We zagen Christine de Pisan al in het zwart afgebeeld. Die had meerdere redenen omdat zij zowel haar vader als op haar echtgenoot verloor. Zij was 25 jaar oud toen zij weduwe werd. In de miniatuur van de valkenjacht gaat Charles d'Orléans onder zijn mi-parti zilvergrijs/groen gewaad uitsluitend zwart gekleed. Filips van Bourgondië zwoer na de moord op zijn vader Jan zonder Vrees dat hij de rest van zijn leven zwart zou dragen. Hoe kleurig miniaturen ook zijn, ze verhelen niet hoe nabij de dood was door ziekte en geweld. Nu vraagt het rouwkleed van Jeanne de Boulogne om een nadere verklaring.

Huwelijkscontract Jean de Berry / Jeanne de Boulogne, Riom 1389, waarin de echtelieden samen de hoofdletter van het contract vormen aan weerskanten van de wapenschilden, respectievelijk Berry en Berry/ Boulogne (met vaandel). AE/II/411 © Archives nationales, France

Jeanne de Boulogne in zwart-wit met rode mouw

Jeanne de Boulogne was de laatste van haar geslacht. Na het overlijden van haar ouders waande haar voogd Gaston Phébus zich meester van haar bezittingen, o.a. de graafschappen Boulogne en Auvergne. Die maakte gemene zaak met de spilzieke Bertrand d'Armagnac, de schoonzoon van Jean de Berry. Het scheelde een haartje of Jeanne was aan de bedelstaf gebracht, maar de hertog van Berry verhinderde dat het zo ver kwam. Op een manier die ons tegen de borst zou stuiten; hij trouwde de 11-jarige Jeanne, terwijl hij kort tevoren weduwnaar was geworden en 48 jaar oud was. Hij moest zich nog voor de koning verantwoorden voor deze handelwijze. Dit kon géén reden zijn voor Jeanne om zich in het zwart te steken, maar wel voor het feit dat zij wees was en tevens de laatste van het geslacht Boulogne. Het wapen dat zij voert, verwijst naar de banierdrager, die in opdracht van de Paus met Willem van Normandië meeging om via de Slag bij Hastings in 1066 Engeland te veroveren. Ook de eerste koning van Jerusalem, Boudewijn van Boulogne, hanteerde deze banier, die afgebeeld is in de miniatuur waarop de inname van Jerusalem in 1099 wordt nagespeeld bij het feestmaal van de Franse koning voor Keizer Karel IV in 1378. J.M. (Marietje) van Winter, die de sleutel aanreikte tot identificatie van de dame in het zwart, gaat ervanuit dat de val van Jerusalem waarvan
Boudewijn van Boulogne de eerste koning was, wel verklaart waarom Jeanne de Boulogne zwart draagt.

Jeanne de Boulogne, knielend in de kathedraal St. Étienne te Bourges. Op het bidkleed het alliantiewapen Berry / Boulogne.

Dus drie argumenten om te rouwen: 1. dat zij wees was geworden; 2. het uitsterven van haar geslacht; 3. de teloorgang van het Koninkrijk Jerusalem in 1291.

EUSTACIVS draagt op het Tapis de Bayeux de banier. Zijn vette letters staan bovenaan. De snor verraadt de identiteit van Eustacius II graaf van Boulogne. Een 2e bron noemt Roger de Toni de drager van de pauselijke kruisbanier. Dit wordt nu onderzocht.

De gonfanon bestaat uit het Jeruzalemkruis voorzien van drie uitwaaiende slippen.

Anno 1378 zien keizer Karel IV, koning Charles V, Rooms-koning Wencelaus tijdens een feestmaal de inname van Jeruzalem nagespeeld. De Boulogne-banier in top toont drie 'slippen' zoals ook de pauselijke gonfanon op Le Tapis de Bayeux kent. De banier op het achtersteven toont het Jeruzalemkruis. Grandes Chroniques de France, BnF 2813

Zwaanridder met rode mouw, De zwaan op de banier, het schild en vóór de boot heeft een rode bek. De mouw refereert daaraan.

Jeanne de Boulogne en de Zwaanridder

De rode mouw van Jeanne de Boulogne deed Marietje van Winter denken aan Boudewijn van Boulogne. Bij de Eerste Kruistocht gaf zijn vrouw Godehilde hem de wapenkreet Au Cygne, met verwijzing naar haar grootvader Roger de Toni, die een witte wapenrusting met rode mouw droeg en de Chevalier au Cygne werd genoemd. Tijdens de Slag bij Hastings in 1066 was Toni vaandeldrager van Willem de Veroveraar. Die rode mouw had hij van de legendarische Zwaanridder, zijn voorvader. Die lezing baseert Van Winter op een Frans heraldisch gedicht uit ca.1300. Meer hierover in de Feestbundel D.P. Blok, uitg. Verloren, Hilversum
1990; L.A.G.A. Voermans en J.M.van Winter, Van baarzen, horens en karbonkels, het Nachleben van Teisterbant in de veertiende eeuw (pp.343-356).

Of het Tapis de Bayeux met Eustace gelijk heeft of Van Winter met Toni, de conclusie blijft dat
Jeanne de Boulogne zich via de rode mouw en haar wapenteken eenduidig laat identificeren! Bronnenonderzoek moet uitwijzen wie de pauselijke kruisbanier droeg bij Hastings in 1066.

Graanoogst / Augustus (detail) uit de kalenderserie in het Getijdenboek Très Riches Heures du Duc de Berry, Musée de Condé, Chantilly

De verwoesting van Étampes

Het stadje en het kasteel Étampes zijn eind 1411 in opdracht van de hertog van Bourgondië, Jan zonder Vrees ingenomen en verwoest. De troepen stonden onder commando van zijn jongste broer Filips. In 1413 trouwt de oudste dochter van Marie de Berry - ook een Bonne - uitgerekend met deze Filips van Bourgondië. Dit was een ultieme poging van Jean de Berry om via een huwelijk de begeerde vrede binnen het geslacht Valois te bewerkstelligen.

Een politiek die faalde toen Filips ging meevechten tegen de Engelsen bij Agincourt en daar in 1415 sneuvelde. Zo werd zij weduwe. Het is bevreemdend dat dit kasteel, décor van zo'n vredige valkenjacht zo kort daarna eind 1411 grotendeels is verwoest. Wanneer de Gebr. van Lymborch die valkenjacht in vredesnaam vereeuwigden, blijft een raadsel. Je kunt
er niet meer naar kijken zonder te beseffen hoe vergankelijk schoonheid blijkt te zijn. Begin 19de eeuw is het hertogdom Étampes weer van d'Orléans. Afbeeldingen & links geven extra informatie.

De tekening (ca. 1830) en de ansichtkaart (1888) tonen de ruïne ruim 500 jaar later. Klik op afbn. voor extra info.

De situatie in 1654, de stad herbouwd, aan de voet van de toren een landhuis. Klik op afb. voor meer informaie.

Rogier van der Weyden (1400-1464), Portret van Filips de Goede, ca. 1450, olieverf op eiken paneel, 29.6 x 21.3 cm, Musée des Beaux-Arts de Dijon, Dijon

Hoe het met Charles afliep?

Charles d'Orléans ging bij de Slag van Azincourt (1415) als gijzelaar naar Engeland, na 25 jaar kwam hij vrij toen Filips de Goede het losgeld van 220.000 gouden ecu's beschikbaar stelde. Filips heeft hem bij het zesde kapittel van de Orde van het Gulden Vlies (1440) geridderd. Zo beëindigde hij als hertog van Bourgondië de vete die zoveel strijd had gekost en zoveel slachtoffers had geëist. Charles trouwde met Marie van Kleef, een achternicht van Filips de Goede.
Bonne d'Armagnac stierf ± 1430.

Charles de Valois (1394-1465), hertog van Orléans, ridder van de Orde van het Gulden Vlies, 6de Kapittel, 1440, St. Omèr