Valkenjacht werelderfgoed

Over de kunst van het jagen met vogels

Sinds 2010 staat de valkenjacht geregistreerd op de Unesco Werelderfgoedlijst, maar deze jachtmethode is al duizenden jaren oud.
Steppevolkeren in Centraal-Azië zijn lang voor het begin van de jaartelling begonnen om roofvogels af te richten om op klein wild te jagen op de uitgestrekte vlakten. Daar was men al eerder zeer bedreven in het jagen te paard op groot wild. De jachtmethode om met roofvogels op klein wild te jagen, bereikte vanuit Centraal-Azië eenvoudig Klein-Azië en Noord-Afrika
en vervolgens in de derde eeuw voor Christus ook het vasteland van Europa. Niettemin bleef het jagen op klein wild in Europa nog heel lang een zaak van jagers met honden.

Miniatuur van de valkenjacht (detail), augustusblad uit Les Très Riches Heures van de Gebr. van Limburg

Toen de kruistochten naar het Nabije Oosten leidden tot de verovering van Jeruzalem en de stichting van een nieuw koninkrijk in het Heilig Land, volgde men naar Oosters voorbeeld de valkenjacht. Keizer Frederik II van Hohenstaufen wijdde er het boek aan De venandi cum avibus dat helaas wel verloren ging in 1248, maar zijn zoon Manfred zorgde voor een kopie, dat nog altijd bestaat.

Valkenier met valk op de hand in Les Belles Heures, Getijdenboek Gebr. van Limburg, Coll. Pierpont Library & Museum, New York

Vorstelijk tijdverdrijf

In de middeleeuwen groeide de valkenjacht uit tot een exclusieve sport voor de adel, die aan strenge regels was gebonden. Elke roofvogelsoort zou voorbehouden
zijn aan hoe hoog een vorst in de hiërarchie geplaatst was. De allerhoogsten mochten jagen met een adelaar,
gevolgd door haviken, vervolgens diverse valken en tenslotte hoorde de kleinste roofvogel, het smelleken, thuis op de gehandschoende hand van een jonkvrouw.

Valkenier vorstelijk betaald

De valkenjacht en alles eromheen groeide uit tot een ware rage. Zo liet menig vorst een riant valkenverblijf bouwen om de valkeniers en hun vogels te huisvesten.
Valkeniers voor de opfok en het trainen van de valken waren goedbetaalde krachten. Vorsten en vorstinnen lieten zich op zegels met valken vereeuwigen. Ook op miniaturen, op panelen en wandtapijten is het tafereel van de valkenjacht een welbekend fenomeen.

Devonshire Hunting Tapestries, valkerij te voet, tweede kwart 15de eeuw, ontstaan in de zuidelijke Nederlanden, mogelijk Arras (Rijssel), Coll. Victoria & Albert Museum, Londen, schenking van de 10de Hertog van Devonshire in ruil voor kwijting van een belastingschuld 1957

Hoogtij voor de valkenjacht

Afname valkenjacht

Valkeniers meenden dat een grotere vogel meer zou vangen. Er werd dus ook gejaagd met adelaars. Maar de slechtvalk is veel sneller. Zijn populariteit steeg. Adelaars raakten in onbruik. Men kende ook de uil als afgerichte jager. Het spreekwoord: Elk meent zijn uil een valk te zijn, herinnert daar nog aan. Jagers ze als lokvogel mee op jacht. De uil trok aandacht van kraaien en eksters, die de uil probeerden te plagen. Hierop vloog de slechtvalk uit, die snel korte metten maakte met de andere vogels.

Door verschillende oorzaken is de valkenjacht een redelijk zeldzame vorm van jacht geworden. Toename van het gebruik van geweren en buksen verminderde de behoefte aan jachtdieren. Door de Franse Revolutie raakte het jachtrecht zijn exclusiviteit kwijt. Tevens heeft de verdergaande intensivering van de landbouw naast verstedelijking en aanleg van het wegennet het landschap vooral na de Industriële Revolutie enorm veranderd. Aaneengesloten landbouw- en natuur-gebieden waar valkenjacht mogelijk is, zijn zeldzaam.

Afbeelding van de valkenjacht uit het Manesse liederenhandschrift uit Basel (1305 - 1340), Universiteitsbibliotheek Heidelberg.

Ivoren paneel, eerste kwart 14de eeuw, Brits Museum. Dame met bycocket en barbette draagt een zweep, de man een vogel

Erfgoedlijst Unesco

Als er nog serieus met valken wordt gejaagd, gaat het bijvoorbeeld om de risico's van overlast van meeuwen, duiven en kraaiachtigen op vliegvelden in de monumentensteden te beperken. Daarnaast is er vanuit historische interesse oprechte belangstelling van publiek voor de verrichtingen van de valkenier die respectvol omgaat met zijn kostbare vogels.

Immaterieel erfgoed

Om ervoor te zorgen dat deze bijzondere kunst van het jagen met vogels toch behouden blijft, hebben dragers van dit immaterieel erfgoed ervoor gezorgd dat deze traditie sinds 2010 op de Werelderfgoedlijst van UNESCO is bijgeschreven. Door een uitgekiend zorgplan maakt men wereldwijd serieus werk om dit erfgoed voor uitsterven te behoeden.