koeriersschaak

Koeriersschaak van het St. Thomasgilde

Renaud de Montauban

Een handgemeen in een zaal waar aan twee tafels wordt geschaakt. Op de vloer liggen schaakstukken. Aan de rechterkant krijgt iemand een schaakbord tegen zijn hoofd. Renaud doodt Bertoulet, neef van
Karel de Grote tijdens het schaken.
Links een schaakbord op de grond van 8 x 9 velden. Het andere bord telt 8 x 10 velden. Marijn van der Gaag telt te weinig schaakstukken om vast te stellen of hier koeriers-schaak wordt gespeeld.
Uit: Renaud de Montauban, 1462-
1470. gallica.bnf.fr 5073 rés. f 15r.

Schaken op Ammersoyen

Chinees schaken speelt men op een bord met 9 verticale, 10 horizontale lijnen. Het Japanse shogi op een bord met 9 x 9 velden. Traditioneel telt ons bord 8 x 8 velden. Ooit was het koeriersschaken zeer populair (1300 - 1800) dat 8 x 12 velden kent. Via het St. Thomasgilde, dat zich o.a. toelegt op de reconstructie van vergeten spellen, is "Het Woud der Verwachting" binnenkort bezig met koeriersschaken. Een compleet nieuw schaakspel reconstrueerde Marijn van der Gaag. Daar doet hij in het Engels verslag van op de website van het St. Thomasgilde.
Hieronder volgt de vertaling van dit meesterlijk reconstructieproject.

Foto © Ton Rothengatter 2019

Tijdens Middeleeuwse Ontmoetingen op Ammersoyen in 2019 mocht Johan Stecke (1381-1416), kasteelheer van Ammersoyen (rechts) met zijn hoge gast links, Jan met de Bellen (1385-1451) een potje schaak spelen.

Verslag van een reconstructie op basis van een Vaticaans manuscript

We (= het St. Tomasgilde / Marijn van der Gaag) besloten om een koeriersschaakspel te maken op basis van de schaakstukken afgebeeld in manuscript Ms. reg. lat. 430 uit de Vaticaanse bibliotheek. Het manuscript dateert uit het midden van de 15de eeuw. De personages die naast de schaakstukken zijn afgebeeld, dragen kleding in de stijl van
"Het Woud der Verwachting", de re-enactmentgroep waarvoor het koeriersschaakspel is bestemd. Het schaakspel zou eigendom zijn van de heer van Ammersoyen, leenman van de Gelderse hertog, dus enige luxe bij het schaakspel mag men verwachten. Zo bezat de hertog van Gelre zelf een luxueus schaakspel van zilver en goud (of zilver en verguld).

Afb. 1 De voorraad gouden regen en hulst opgeslagen in de schuur.
Het hout is geleverd door een van de medewerkers van ‘Het Woud der Verwachting’. Na 10 jaar koel en droog bewaren zeer bruikbaar
en oorspronkelijk uit eigen tuin.

Afb. 2 Een stuk hulst goed voor 3 schaakstukken.

Afb. 3 Stukken hulst en gouden regen voorbereid om te draaien. Het middelste stuk gouden regen vertoont nog wat wit spinthout.

De schaakstukken zelf zijn gemaakt van twee houtsoorten: hulst (Ilex aquifolium) en gouden regen (Laburnum anagyroides). Hulst heeft een ivoorkleurig of wit/geel hout, dat vaak wordt gebruikt voor het maken van schaakstukken en traditioneel ook voor de pijpen van doedelzakken. In de folklore wordt verondersteld dat hulst beschermt tegen bliksem, demonen en heksen.

Het hout van de gouden regen heeft een donkerbruin gekleurde kern terwijl het spinthout een witachtige kleur heeft. Vanwege zijn donkere kleur wordt het ook wel eens vals ebbenhout genoemd. Tegenwoordig wordt het gebruikt om draaiwerk te maken, maar in de middeleeuwen werd het ook wel gebruikt voor het maken van bogen.

Er zijn enkele proefstukken o.a. uit perenhout gemaakt om de maat te berekenen. Mijn eerste pion was te groot, de volgende te klein en de derde werd de standaard voor de resterende pionnen. Ook de eerste koning en loper waren
te groot om bij de pionnen en bij elkaar te passen. Het ridderstuk had wat snijwerk van het paard nodig, dat ook eerst werd getest op een stuk perenhout.

De nieuwe schaakstukken / de hofnar

Afb. 4 Nar of dwaas op basis van een verzonnen toevoeging aan Ms. reg. lat. 430. Dit is een typerende verbeelding van de Noordeuropese middeleeuwse nar met ezelsoren aan de narrenkap en de scrotale bellen elders op zijn kleding.

 Afb. 5ab De hofnarren van hulst en gouden regen zijn geolied.

Op het bord staat de hofnar naast zijn koningin. Zijn loop is tegengesteld aan die van de koningin. Het ontwerp lijkt daarom een beetje op dat van de koningin. Alleen de kroon en ring ontbreken, maar de nar wordt verkleind naar de maat van de loper, het paard en de toren. De narren zijn op een elektrische draaibank vervaardigd.

De nieuwe schaakstukken / de wijze of hofmaarschalk

Afb. 6/7 De wijzen van hulst en gouden regen Afb 8 Hofmaarschalk

De wijze is een toevoeging aan Ms. reg. lat. 430. De middeleeuwse hofmaarschalk werd gekozen om de wijze te vertegenwoordigen, aangezien hij de naaste vertrouweling van de koning is. Eigenlijk wordt de positie van de wijze al vertegenwoordigd door de toren in de Cessolis-schaakopstelling.
Op het schaakbord staat de wijze naast de koning. Zijn beweging is identiek aan die van de koning. Ook hier is het passend als het ontwerp lijkt op dat van de koning. De kroon en ring zijn hier ook weggelaten en de wijze is verkleind tot de maat van de loper, het paard en de toren. De wijze is op een elektrische draaibank vervaardigd.

De nieuwe schaakstukken / de koerier of heraut

Afb. 9 De koerier is toegevoegd aan Ms. reg. lat. 430. De heraut Gelre is gekozen om de koerier te vertegenwoordigen, aangezien hij ook de rol van diplomaat tussen machthebbers mocht vervullen.

Afb. 10 De koerier zit vast aan twee andere gedraaide stukken

Afb.11 Koerier hulst/gouden regen

De koerier loopt tegengesteld aan de toren. Op het schilderij van Lucas van Leyden is hij als een druppelvormig model afgebeeld. Het ontwerp kreeg daarom net zo'n basis als de toren, echter rond en daarop een druppelvormig stuk. Ook de koeriers zijn op een elektrische draaibank vervaardigd.

Afb. 12 Lucas van Leyden, (1494-1533) Het Schaakspel (detail) ca. 1508. Staatliche Museen, Berlijn

Promotiestukken

Een pion kan promoveren tot een dame. Het maken van extra koninginnen voor het geval een pion promoveert,
is erg arbeidsintensief. Bovendien dreigde dan een tekort aan hout van de juiste maat of soort te ontstaan. Het probleem is opgelost door de pion op een gedraaid voetstuk te zetten, zoals in het andere door ons gemaakte koeriersschaakspel. Het is ook erg Jacopo Cessolis-achtig, waar in de schaakopstelling de koning en de koningin eraan herinnerd worden dat ze ooit ook gewone mensen waren.

Afb.13 De kroning kan de status van koningin bevestigen. De kroon wordt haar op het hoofd geplaatst door een bisschop of, zoals in dit geval, door de koning

Afb. 14 Hulstvoetstuk Afb. 15 Gouden regen pion promoveert tot koningin

Pionnen

16 meetlat met markeringen voor de afmetingen van de pion en de decoratieve lijnen om min of meer identieke stukken te krijgen.

19 Het eindresultaat bestaat uit vier licht verschillende pionnen.

17 Meestal werden drie pionnen tegelijk gedraaid. De lijnen tonen de randen en plaatsen die worden gebruikt voor diametermetingen.

20 Pionnen zijn simpel te draaien stukken. Decoratielijnen zijn met schraapgereedschap vervaardigd gemaakt van een oude vormbeitel. Deze tool werd ook gebruikt voor de andere schaakstukken.

18 Na het schuren werden krullen gebruikt om de schaakstukken te polijsten terwijl de draaibank liep.

21 Pionnen: gouden regen + hulst

Bisschop of het olifantenschaakstuk

De afbeelding van de bisschop of het olifantenschaakstuk in het manuscript is een beetje merkwaardig en ziet er verwrongen uit. Als je je voorstelt dat het de slagtanden van een olifant zijn, wordt het ontwerp duidelijker. De olifant werd eerst gedraaid, waarna een onderdeel werd verwijderd met behulp van een Dremel schuurtrommel.

Afb. 22/23 Meestal werden er twee belangrijker schaakstukken samen gedraaid, zoals twee bisschoppen / olifanten.Het gat voor suggestieve slagtanden is later gemaakt met de schuurwals van een Dremel.

Afb. 24 olifanten / bisschoppen van hulst en gouden regen

Afb. 25 Een bisschop van hulst veelzijdig gefotografeerd

Het ridderstuk in de vorm van een paard

Het ridderstuk bestaat uit een gesneden paardenhoofd met een gedraaide basis. Eerst werd de basis gedraaid en vervolgens werd de basisvorm van de paardenkop gezaagd met een lintzaag. Vervolgens werden de twee zijdelen afgezaagd. Het middelste deel werd vervolgens gebruikt om het paardenhoofd te snijden met behulp van beitels en messen, tevens met behulp van dremel, frezen en schuurgereedschap.

De basisvorm van het paardenhoofd is eerst gezaagd met een lintzaag, waarna die op breedte is aangepast door aan beide kanten een plak hout te verwijderen. Deze werkvolgorde zorgde voor de beste stabiliteit van het schaakstuk tijdens het zagen.

Afb. 26 MS reg. Lat. 430, folio 78v, Vatican Library Klik voor de bron

Afbn, 27 t/m 32 De ridderstukken van hulst en van gouden regen.

Afb. 33 Een ridderpaard van hulst van alle kanten gefotografeerd

De toren

De toren is het enige stuk dat niet wordt gedraaid. De basisvorm (a) is eerst op het hout getekend. Vervolgens zijn met een boormachine de gaten voor de deur in de toren geboord (b), waarna de basisvorm van de deur (c) is uitgebeiteld en gevijld. Vervolgens werden de delen van de toren in een bepaalde volgorde gezaagd om de beste stabiliteit te bieden: eerst werd de V uitgezaagd (d), gevolgd door de platte zijkanten met een Japanse zaag (g). Vervolgens werden de gebogen zijkanten afgesneden met een lintzaag, waarbij enkele van de eerder afgesneden plakjes vanaf de zijkanten werden gebruikt om de toren te stabiliseren (h). Vervolgens werden de treden van het voetstuk gezaagd. Toen deze basisvormgeving klaar was, werd de vorm glad gemaakt met beitels, vijlen en schrapers. Daarna werden de steile wanden van de sokkel met een beitel afgewerkt (i). Ten slotte werd de vloer van de deur op dezelfde hoogte gebeiteld als de sokkel.

a. Meetplan van het torenstuk.

b. Twee gaten boren voor elke deur in de kolomboormachine.

c. De deur is uitgeslepen tot zijn basisvorm.

d. V wordt in 3 stappen gezaagd: eerst de middelste zaagsnede en dan de twee zijzagen.

e. Ook zijn er twee kleine inkepingen gemaakt voor de gebogen zijkanten.

f. De verschillende bouwfasen en de toren getest in perenhout

g. De platte kanten zijn afgezaagd met een Japanse zaag.

h. De gebogen zijkanten worden gevormd met de lintzaag, met behulp van een eerdere plak hout voor stabilisatie.

i. De vierkante delen van de sokkel zijn gezaagd. Later worden de hellingen met een beitel gemaakt.

Afb. 34 De torens van hulst en van gouden regen.

Afb. 35 De toren van hulst van alle kanten gefotografeerd

Koning en koningin

De koning en koningin zijn de grootste (hoogste) schaakstukken van de set. Ze zijn in één stuk hout gedraaid, inclusief de ringen.
Er bestaat een speciaal draaigereedschap voor het maken van kommen waarbij het mogelijk is om aan de binnenkant te draaien. Meer specifiek, het kan alleen rechts langs de rand draaien. Het probleem is dat als je een ring wilt maken, je ook links langs de rand moet gaan.

Nadat de ring los was, kon het binnenste deel van het schaakstuk worden gedraaid. De binnenkant van de ring was ruw nadat deze was losgebroken en moest glad worden geschuurd.

Het eerste deel dat voor de koning en koningin gedraaid moest worden, is de ring, omdat de kronen dun zijn en niet bestand zijn tegen de krachten die nodig zijn om de ring te draaien.

Als de ring eenmaal los zit, is een stukje duct tape gebruikt om hem aan één kant te bevestigen, waardoor het mogelijk is om aan de knop onder de ring te draaien.
De linker tegenhanger van dit draaigereedschap moest ik dus zelf maken van een 5 mm stalen staaf. Die bleef niet zo lang scherp als het officiële gereedschap, maar het werkte lang genoeg om de ringen op de schaakstukken te maken.

Afbn, 36 t/m 38 Sorby 873H micro-draaigereedschap en zijn zelfgemaakte tegenhanger.

Afbn. 39 - 40 Een handschroef die in een bankschroef was geklemd, werd gebruikt om de ring van de koningen en koninginnen vast te houden, terwijl er toch voldoende ruimte was om te schuren. Voor meer flexibiliteit werd een linnen schuurdoek gebruikt.

DIA-voorstelling
Rechts een slide show zowel van de koningen als de koninginnen die gedraaid zijn uit gouden regen en uit hulst. Tevens middeleeuwse afbeeldingen uit het Vaticaans handschrift van Cessolis en zelf gemaakte naar middeleeuws voorbeeld. De verschillende modellen voor de schaakstukken die deel uitmaken van deze set zijn hieraan ontleend.
De originelen zijn ontleend aan de 'Courier chess morals' van Jacopo Cessolis in Ms. Reg. Latin 430. Het kleurverschil met de nagemaakte is herkenbaar.
Zie voor méér informatie het tekstblok onderaan.

De schaakstukken afronden

Vilten
Vierkante stukken rood vilt werden met haaslijm op de schaakstukken geplakt. Vervolgens werd het vilt op maat gesneden met een 'keukenschaar'.

Vergulden en verzilveren
De mal om gesso, bladgoud en bladzilver op te brengen zorgde voor een relatief vrije toegang tot een deel van de binnenkant van de ring. Tegen de overloop plakte ik een beschermend stuk plastic over de diabolovorm.

Verzilveren
De koning en koningin van hulst zijn voorzien van zilverfolie uit Thailand. Er zijn 2 tot 5 lagen zilver op de ringen en de kronen aangebracht. Een donkere bolus werd gebruikt als basis voor de 'verzilvering'.23.75K goudfolie uit Thailand en uit Norris (Duitsland) zijn gebruikt voor de koning en de koningin van gouden regen.

Vergulden
De eerste mal was voor het vergulden van de binnenkant niet ideaal. Dus werd een tweede mal gemaakt waar het schaakstuk aan de binnenknop zou hangen, en de ring zou stabiel plat op een stuk dun triplex liggen. Zo kon aan de ene kant de opening in de ring worden gemaximaliseerd.

Oliën
Het oliën was een proces in twee stappen voor de koning en de koningin, aangezien de ring op de ene helft van het schaakstuk rust. Eerst is het bovendeel geolied, waarna het schaakstuk op de kop in een stuk hout is gelegd waarin een gat is geboord. Vervolgens werd het onderste deel van het schaakstuk geolied.

EXTRA INFORMATIE IN HET ENGELS BESCHIKBAAR VIA DE WEBLOG VAN HET THOMAS GILDE
https://thomasguild.blogspot.com/2020/05/vatican-courier-chess-part-1-chess.html
https://thomasguild.blogspot.com/2020/03/more-medieval-vatican-chess.html
https://thomasguild.blogspot.com/2014/06/courier-chess.html