toernooischild

Toernooischild

Oorsprong, ouderdom, naam en functie van een ridderlijk attribuut

Sint Joris en zijn "Italiaanse" schild

Bij het debat over het auteurschap van het
Getekend Getijdenboek zette een kunstexpert vraagtekens bij het schild van Sint Joris die de draak verslaat. Het zou "Italiaans" zijn en veel later dan ±1410 in Europa ten noorden van de Alpen verschijnen.
Na dit symposium op 29 augustus 2016 in het Valkhofmuseum te Nijmegen waar het publiek voor het eerst het Getekend Getijdenboek kon bekijken, werd op de website van "Het Woud der Verwachting" die bewering met kracht van argumenten tegengesproken. Zeven jaar later is de toen gezaaide twijfel aan de toeschrijving van Eberhard König aan de gebroeders Van Lymborch nog niet weggenomen. Natuurlijk prima want wetenschappelijk gezien is twijfel een heilzame voedingsbodem voor onderzoek en uitwisseling van argumenten bij voorkeur gebaseerd op feiten.
Dit laat onverlet dat het toernooischild zoals afgebeeld in het Getekend Getijdenboek in de tijd van de gebroeders Van Lymborch vast en zeker deel uitmaakte van hun belevingswereld.
Een klip en klaar bewijs daarvan is het St.Joris -beeld dat deel uitmaakt van het kunstwerk dat Jacques de Baerze en Melchior Broederlam in opdracht van Filips de Stoute maakten van ±
1380-1400, waarbij Johan Maelwael, oom van de gebroeders, nauw betrokken is geweest.

St. Joris te paard in gevecht met draak, hanteert een toernooischild. Getekend getijdenboek, toegeschreven aan gebr. Van Lymborch door Eberhard König (2016).

Het retabel van Jacques de Baerze en Melchior Broederlam *)

Susie Nash onderzocht opnieuw de bronnen inzake
dit volstrekt unieke kunstwerk en zijn schepping om die te doorgronden en zijn betekenis te duiden. Toen schrijver dezes meekeek over haar schouder sprong onverwacht Sint Joris tevoorschijn die als heilige vechtjas in een rij sculpturen van andere heiligen, zowel vrouwen en mannen zijn draak bevecht. Welk schild gaat min of meer schuil achter zijn robuuste postuur? Jawel: het zogenaamde Italiaanse schild.

Een kleine excursie langs diverse voorbeelden van dit specifieke type schild bewijst dat dit schild momenteel in het Engels vooral jousting shield en iets minder vaak
tournament shield heet. Intussen wordt door diverse auteurs wel aangegeven dat dit type schild ook bij andere schermutselingen en in veldslagen gehanteerd zal zijn. Aangezien dit retabel dateert uit het laatste decennium van de 14de eeuw toen Johan Maelwael voor Filips de Stoute werkte, was de cirkel rond.

*) The retables of Jacques de Baerze and Melchior Broederlam made for the Chartresue de Champmol: A reconsideration of their creation and meaning, in The Retables of the Chartreuse de Champmol, ed S. Jugie and C. Tran-Bourdonneau (Ghent 2014), pp. 26-39

Wat opvalt aan zijn aankleding is het ontbreken van de wapenrusting met uitzondering van zijn benen en zijn handen. Het ruiterschild in de linkerhand, het zwaard in de rechter. Zijn pourpoint is rijk aan details, veter aan de voorzijde tot de taille, knoopjes daarboven, een riem en siergordel. Opvallend is zijn rozig gelaat dat prachtig afsteekt bij de vergulding met zoveel kleurnuances.

Met z'n linker duim lift hij het vizier van zijn helm omhoog, hij blikt naar beneden om te zien of de draak echt dood is. Goed weergegeven is ook de halsberg van maliën vanaf de helm in een cirkel om zijn nek, zonder meer realistisch. In detail zien we hoe deze halsberg op zijn plaats gehouden wordt door een soort strikken, vaker opgemerkt en nooit begrepen, hier dus toegepast.

Mittelalterliches Hausbuch von Schloss Wolfegg Doppelseite fol. 20v–21r (Das Krönleinstechen)

Wat is een toernooischild?

In het Duits heet een toernooischild "Stechtartsche".
Het laatste deel heet in het Engels "targe" of schild. "Stech" slaat op het steekwapen, de lans, waarvoor dit schild een uitsparing heeft. Het is onmisbaar bij het "Krönleinstechen". Het "Kroontje" is het uiteinde van de lans, niet om iemand te doden maar om aan te stoten en de lans zelf te breken. Hoe meer lansen gebroken des te meer punten behaald. Met scherpe lansen vechten heette in het Duits "Scharfrennen". Het schild was van hout, overtrokken met pezenvezels in lijm, dus géén plantaardige vezels, bedekt met diverse lagen stof en leer (ruwe kant). Het steekspel of pas-d'armes was van de 13de tot in de 16e eeuw een populair onderdeel van toernooien waar ridders hun vechtsport beoefenden door met houten lansen tegen elkaar te strijden in een afgebakend gebied. De vechtersbazen werden sedert ca. 1400 door een barrière gescheiden, zoals we zien op het septemberblad van de gebr. Van Lymborch bij kasteel Saumur. (zie afb. hierna)

Steekspelen

Steekspelen waren een belangrijke gelegenheid voor heraldisch vertoon en een uitgelezen kans voor de ridder om indruk te maken op aanwezige dames die hem als favoriet kunnen kiezen door hun sjaal of sluier te geven. Steekspelen raakten tegen het einde van de middeleeuwen uit de mode, maar - tot in onze tijd - vinden nog oplevingen plaats, zelfs buiten Europa.
Toernooien waarbij ridders vochten in schijncavalerie (mêlee) met als doel zoveel mogelijk leden van het andere team gevangen te nemen, zijn waarschijnlijk in Frankrijk gestart in de 11de eeuw. Een eeuw later had deze trend zich over heel Europa verspreid. Toernooien kunnen meerdere dagen duren, vaak ter ere van een andere gebeurtenis, zoals een belangrijk huwelijk of een kroning. Er waren kraampjes met versnaperingen, verkopers van paarden en mooie kleding, wagenspelen, opvoeringen van drama met muzikanten en acrobaten, optochten en verschillende banketten tijdens het evenement.

Toernooiveld bij kasteel Saumur met de vlechtheg als scheiding tussen twee banen, één voor elke ridder te paard die er de lans kon breken. Gebr. Van Lymborch, septemberblad Très Riches Heures, Chantilly, Musée de Condé, Ms. 65, f9v.

Le livre des Tournois van koning René d'Anjou