Wat een kers niet vermag

Betekenis 'Madonna met kind, kers en vlinders' van Johan Maelwael

Wat een kers niet vermag

Nogmaals de betekenis van de ’Madonna met kind, kers en vlinders’ van Johan Maelwael

André Stufkens en Clemens Verhoeven

De kers (Prunus) is al een zeer oude vrucht en komt dan ook al eeuwenlang in de kunst voor. Een Romeins mozaïek uit de tweede eeuw na Chr., waar naast kippenbotjes, krabbenpootjes en ander etensafval, ook een muis en een dubbele kers de vloer sieren, is daar een tijdloze getuige van. [1]

Kersen kunnen in kunstwerken zeer uiteenlopende betekenissen meekrijgen van hun vervaardigers. Voor de hand ligt de symboliek van vruchtbaarheid, gekoppeld aan een sterk sensuele uitstraling, zowel vrouwelijk als mannelijk, dankzij de gladde, ronde vormen en de dieprode, vol glanzende kleur. Op enkele middeleeuwse schilderijen liggen kersen achteloos op de eettafel van edellieden, als statussymbool, vanwege het exquise karakter van de kers. In de Vlindermadonna van Johan Maelwael, die de afgelopen 13 jaar maar liefst drie maal in Nederland tentoongesteld is, reikt een engel het Christuskind een kers aan. Hij zit levendig op de schoot van zijn moeder Maria en pakt de kers aan alsof hij de draagwijdte daarvan al ten volle begrijpt en aanvaardt.

[1] Nu in het Vaticaans Museum in Rome. Dit fenomenale mozaïek, vervaardigd door Heraclitis onder Hadrianus of Antoninus Pius, werd in 1833 gevonden. Over de betekenis van deze etensresten als onderwerp van kunst lopen de meningen uiteen, van xenia (teken van gastvrijheid en goede gewoonten) tot memento mori (alles is sterfelijk) of juist het tegendeel: het tonen van overdaad en luxe die de tand des tijds doorstaat.

Bronnen:
Zie Paolo Liverani and Giandomenico Spinola, Vaticano I Mosaici Antichi (Rome: Musei Vaticani, 2002), Klaus E. Werner (red.), Die Sammlung antiker Mosaiken in den Vatikanischen Museen (Vaticaanstad: Monumenti Musei e Gallerie Pontificie, 1998) en Norman Bryson, Looking at the Overlooked: Four Essays on Still Life Painting (Londen: Reaktion Books, 1990).

In de kunstgeschiedenis wordt onderzoek gedaan naar de juiste betekenissen (iconografie) om te achterhalen welke lagen van betekenis een kunstenaar kan hebben toegevoegd aan het beeld.
In het boek Johan Maelwael en de Gebroeders Van Limburg. Grondleggers van de Nederlandse schilderkunst beschrijven we hoe de Vlindermadonna na zes eeuwen nog even vernieuwend als intrigrerend is. Het is het eerste schilderij op doek in de Westerse kunstgeschiedenis, maar ook de duistere achtergrond met zeer natuurgetrouwe vlinders, de plooival en stofuitdrukking van de mantel van de heilige maagd met het pseudo-Kufisch of de aangrijpend zachte uitdrukking in de gezichten wekken vandaag de dag nog evenveel bewondering en vragen op.
We schreven over de kers: ‘Deze vrucht symboliseert de hemelse volmaaktheid die het kind achter zich heeft gelaten, en daarmee ook de lijdensweg die het - ter redding van de mensheid - nog te wachten staat. [2]
Het is in de christelijke iconografie de vrucht van het paradijs. En we vervolgden: ‘De gecultiveerde zoete kers was in de tijd en de omgeving van Johan Maelwael een zeldzame luxe en verving soms de appel als de Bijbelse verboden vrucht. Het boek Genesis specificeert overigens nergens de appel, laat staan de kers als het paradijselijke, maar uiteindelijk fatale ooft.’

[2] Clemens Verhoeven en André Stufkens, Johan Maelwael en de gebroeders Van Limburg. Grondleggers van de Nederlandse schilderkunst (Nijmegen: Vantilt, 2017), pp. 72-73.

In de tekst van Hubert Hendriks die verscheen in de nieuwsbrieven van de Stichting Gebroeders van Limburg (maart 2018) en Het Woud der Verwachting (mei 2018) doet Hendriks dat allemaal nog eens dunnetjes over, maar voegt daar zelf ook nog een nieuw element aan toe: de kers zou ook kunnen verwijzen naar:
’hoge heren, waarmee het kwaad kersen eten is’

Is het denkbaar dat een dergelijke wereldlijke betekenis kan hebben meegespeeld? Nee, dat is om een aantal redenen geheel uitgesloten.

De Vlindermadonna is een diep religieus en spiritueel schilderij, waarin uitsluitend christelijke, katholieke waarden zichtbaar zijn. Een wereldlijke boodschap zou volkomen ongepast zijn.

In de hofcultuur van de Internationale Gotiek, waarin Maelwael een van de leidende kunstenaars is, bestond er geen vrije rol voor de kunstenaar.
Hij kon niet naar believen zelf betekenissen toevoegen, omdat zijn opdrachtgever het dienstverband per direct zou verbreken.

Johan Maelwael functioneerde als het hoofd van het kunstenaarsatelier van hertog Filips de Stoute en later diens zoon Jan zonder Vrees, en behoorde tot een van de best betaalde kunstenaars van zijn tijd. Maelwael behoorde derhalve zelf tot ‘de hoge heren’.
Zou hij in die positie het Christuskind gebruikt hebben om zelfkritiek te uiten op zijn eigen maatschappelijke positie? Dat is ondenkbaar.

Maelwael werd door Filips de Stoute benoemd tot zijn varlet (of valet in hedendaags Frans) de chambre. Maelwael was daarmee zijn persoonlijke vertrouweling aan het hof.
Mogelijk is de Vlindermadonna ook nog eens onderdeel van een diptiek of triptiek, waar de opdrachtgever, Jan zonder Vrees, zelf op stond afgebeeld. [3]
Zou Maelwael het vertrouwen van zijn mecenas hebben beschaamd met kritiek op de elite, waarvan hij zelf deel uitmaakte?

[3] Een tekening met het portret van een biddende Jan zonder Vrees met een zelfde onderrand als de Vlindermadonna, nu in de Bibliothèque nationale de France, suggereert deze hypothese. Zie Victor M. Schmidt, ‘Some portraits by Johan Maelwael, Painter of the Dukes of Burgundy’, in Rob Dückers en Pieter Roelofs (red.), The Limbourg Brothers. Reflections on the Origins and the Legacy of Three Illuminators from Nijmegen
(Leiden: Brill, 2009), pp. 5-17.
Katrin Dyballa reageert op Schmidt’s veronderstellingen in ‘6. Johan Maelwael (?). Madonna met engelen en vlinders (Vlindermadonna)’, exp. cat: Stephan Kemperdick en Friso Lammertse, De weg naar Van Eyck (Rotterdam: Museum Boymans-van Beuningen, 2013), pp. 128-29. Jacobus en Elvire Trijsburg opperen de hypothese dat de cirkelvormige onderrand kan er op duiden dat de Vlindermadonna oorspronkelijk een tondo kan zijn geweest, gelijmd op een rond paneel, vergelijkbaar met Maelwaels Grote ronde pietà. Indien dit eredoek als omlijsting wordt doorgetrokken tot een volle cirkel zou Maria's gelaat in het middelpunt van de compositie komen.

Van Maelwael, noch van de gebroeders Van Lymborch, zijn er kunstwerken van hun hand aan te wijzen, waarin zij kritiek leveren op hun broodheren, de hertogen van Bourgondië en Berry. Integendeel, terwijl de bevolking in Parijs het kasteel van de hertog van Berry in lichterlaaie zette uit woede over zijn belastingheffingen, deden de drie broers in hun miniaturen voorkomen alsof onder het bestuur van de hertog alles pais en vree was.
Zij hebben L'Allegoria ed Effetti del Buono Governo
verbeeld, ‘het goede bestuur’ in volmaakte harmonie. Bekend voorbeeld daarvan is de grote muurschildering van Ambrogio Lorenzetti in het Palazzo Pubblico in Siena uit de jaren 1338-39.

Uit dezelfde tijd dateert van Lorenzetti een Madonna met kind en kersen, niet één kers, maar twee bosjes met meerdere kersen. Deze verwijzen naar de meerdere bloederige wonden, waaraan Christus aan het kruis zou sterven. Het is het offer voor de mensheid waarmee Christus zijn hemelse en paradijselijke status verwierf.

Maria met Kind en kersen, Ambrogio Lorenzetti

Lorenzetti kende vele navolgers van naam die eveneens de Madonna met het Christuskind en de kersen hebben geschilderd, van Il Sassetta en Sano di Pietro, de Vlaamse Primitieven tot Messina en Titiaan. Maelwael is mogelijk de eerste kunstenaar uit de Noordelijke Nederlanden die dit onderwerp schildert. Het is de zoveelste indicatie dat het kunstenaarsgeslacht Maelwael-Van Lymborch goed op de hoogte moet zijn geweest van de Italiaanse kunst, via modelboeken in de bibliotheken van hun opdrachtgevers, via Italiaanse collega’s die aan de Franse hoven werkten of door aanschouwing ter plekke.

Het motief van de blauwe mantel die ver over het voorhoofd van Maria valt, ondersteunt die gedachte, want dat is Italiaans van oorsprong. [4]
Ook de levendige houding van het kindje Jezus dat zich naar buiten wendt, komt overeen met Lorenzetti’s Madonna. Met een dergelijke intellectuele bagage zijn vergissingen met de betekenis van de kers noch bij oom Johan, noch bij zijn drie neven aan de orde.

Sano di Pietro (Siena 1406-1481)i, Madonna met Kind en kersen (ca. 1460). Museum of Fine Arts, Houston

[4] Katrin Dyballa, 2013, p. 129.

Domenico Ghirlandaio heeft bij zijn "Laatste Avondmaal" op tafel talloos veel kersen uitgestrooid, als voorbode van de vele wonden die Jezus bij zijn lijden en sterven zouden worden toegebracht. Fresco door Domenico Ghirlandaio, ca. 1483, in het Dominicaans Convent van St. Marcus, Florence

Het Laatste Avondmaal, waarbij op tafel talloos veel kersen zijn uitgestrooid, als voorbode van de vele wonden die Jezus bij zijn lijden en sterven zouden worden toegebracht. Fresco door Domenico Ghirlandaio, ca. 1483

Archief