Kroonluchter top 100

Kroonluchter in top-100 kunst vóór 1750

Gotische Kaarsenkroon Walburgiskerk - Zutphen

Wie kent de legendarische eenhoorn niet? Hij spreekt nog steeds tot de verbeelding dankzij films, games en speelgoed. In de Walburgiskerk te Zutphen is de eenhoorn ook te vinden.
Hij is tien maal in de bijzondere kaarsenkroon vereeuwigd. Nu staat de kroon in de top-100!

Het religieuze beeldverhaal

De kroon is vóór 1396 gecreëerd.
Hij symboliseert de reis van de middeleeuwse gelovige naar het hemelse Jeruzalem. Ooit waren er honderden. Nu zijn er in Europa maar zes Jeruzalemluchters over.

Het fundament

Met name de eerste verdieping van de kroon springt in het oog. Daar staan de namen van Jezus, Maria en 10 van de 12 apostelen. Zij vormen letterlijk en figuurlijk het fundament. Boven deze namen zien we 12 stroken, waarin allerlei bijzondere dingen gebeuren.

Eenhoorn in de hoofdrol

De eenhoorn speelt de hoofdrol. Hier zien hem welgeteld tien keer verschijnen; uniek in Europa. Een
eenhoorn kon volgens de legende alleen gevangen worden in de schoot van een maagd. Aangezien Christus dankzij de maagd Maria op aarde kwam, werd hij met de eenhoorn vereenzelvigd. Zo werd de gelovige aan de menswording van Christus (Kerst) herinnerd en aan Zijn lijdensweg en opstanding (Pasen).

Wereldse scenes

Er vallen ook wereldse scenes op: een hertenjacht, een liefdespaar onder een boom en zelfs een dansgroep, nota bene in een kerk!

Kroonluchter in de top-100

Na zijn eerste expositie in ruim 600 jaar is de Kaarsenkroon in de Walburgiskerk te Zutphen teruggekeerd. De aandacht eind 2018 die dit unicum in Museum Het Valkhof in Nijmegen trok, kreeg onlangs een vervolg.

Deze publiekslieveling is via een actie van gemotiveerde fans in de top-100 belangrijkste werken uit de kunst van Nederlandse en Vlaamse origine geëindigd.

Het heeft lang geduurd voor we wisten hoe oud deze fenomenale smeedijzeren luchter feitelijk is. De kleding van de mensen in de verschillende taferelen vertoont
details die vergeleken met goed gedateerde voorbeelden elders een datering ca. 1400 billijken. De aanschaf van veel kaarsen in 1396 houdt ook een indicatie in.

Beeldschoon smeedwerk

De kroon heeft niet alle geheimen prijs gegeven. Zo kent men nog geen opdrachtgever en blijft de bedenker van het beeldverhaal eveneens onbekend. Een boeiende gedachte is dat de kroon het werk is van alle smeden uit Zutphen. Elk gildelid smeedde zijn deel in dit magistrale kunstwerk. Je denkt dat dit concept gebaseerd is op voorbeelden van elders. Maar zo'n gaaf model is nergens behouden.

Het Kapittel van St.Walburg moet zeker de hand in dit project gehad hebben. Kapittelheer Gerardus van Bronkhorst, kanunnik en van adel, bovendien de Moderne Devotie toegedaan, kan inhoudelijk aan dit project bijgedragen hebben. Wie gaat zijn ontstaansgeschiedenis ontraadselen, wie grijpt die kans?

Hoofse liefde

Diverse dichtbundels rond 1400 roepen op tot een hoofse liefde en levenswijze als een geestelijke halte op de route naar God. Hier wordt de vrouw op een voetstuk geplaatst. Zij bezit de kwaliteit om de man te beschaven. Dat zien we ook bij het hoofse paar onder de boom. Met een touw beteugelt de dame een gevaarlijke grijpvogel, symbool voor de aardse lusten. Voor het hoofse paar blijkt de Verlossing nabij, gesymboliseerd door de eenhoorn en maagd in hetzelfde beeldvlak.

De kaarsenkroon van de Walburgiskerk is beschreven en geduid door Aartje Bos-Oskam
foto © Zutphens Persbureau / Patrick van Gemert, Zutphen 2019 - klik op de foto voor het boek

Met enthousiasme en kennis van zaken ontrafelt Aartje Bos-Oskam de symboliek van de kaarsenkroon. Zo komt de religieuze denkwereld aan het eind van de 14de eeuw vanzelfsprekend tot zijn recht.

De vedelaar begeleidt op zijn vedel een reidans waarin mannen en vrouwen elkaar afwisselen

Frappante overeenkomsten tussen de Zutphense silhouetten en Italiaanse fresco's uit Bolzano

Net als in de Zutphense kaarsenkroon dansen op een fresco op kasteel Roncolo (Runkelstein) in Zuid-Tirol bij Bolzano (Italië) afwisselend mannen en vrouwen hand-in-hand een reidans. De frisse fresco's waarmee de muren zijn overdekt, dateren uit ca. 1385 - 1405.

Kleine details, zoals trompetvormige mouwuiteinden bij diverse vrouwen, wijde mouwen en korte jakken bij de mannen, zien we in de kroon en op de fresco's. Kaproenen met staart (= liripipe) op de kaarsenkroon komen als haarvlechten terug in de Italiaanse fresco's.

Wie licht in de duisternis wil brengen, zal het eerst moeten ontsteken

Cultuuruitwisseling kent geen grenzen

Wie meent dat cultuuruitwisseling over zo'n afstand ongeloofwaardig is, gaat voorbij aan de reislust van de middeleeuwer. Pelgrimages, veldtochten, toernooien waren aan de orde van de dag. Geestelijkheid en adel, kunstenaars en ridders reisden grote afstanden om hun doel te bereiken. Voor Willem I van Gelre was geen berg te hoog, geen rivier te breed, geen afstand te ver.

De reislust van hertog Willem I

Hertog Willem I van Gelre reisde niet alleen drie maal naar Engeland, maar ook naar Venetië, Rome, Genua en Jeruzalem, ging zeven maal op kruistocht naar de Baltische staten, bezocht de keizer in Praag, kwam in Luxemburg en Parijs, Zo kon het wapenboek Gelre uitgroeien tot het omvangrijkste in zijn tijd dankzij de reislust van zijn opdrachtgever. Kennelijk ging er een begaafd kunstenaar mee om de wapens vast te leggen.

In zijn gevolg reisden uiteraard talrijke ridders mee, zijn banierdrager, de heraut, een schrijver, dienaren voor de verzorging van de paarden, keukenpersoneel, en manschappen. Schattingen van de omvang van het gevolg van Willem lopen uiteen van 75 man tot drie maal zoveel. Maar al te omvangrijk vertraagde de reis.

Is de kaarsenkroon vanuit Italië beïnvloed?

In de discussie over de Italiaanse invloed op het werk van o.a. de Gebroeders van Lymborch speelt de vraag of zij echt in Italië zijn geweest zeker een rol. In dit verband vormt de Zutphense kaarsenkroon een casus om van te watertanden. Vanwege de identieke details in de kaarsenkroon en in de fresco's op Roncolo is onderzoek geboden en zijn verrassingen mogelijk.Via het itinerarium in Maelwael van Lymborch Studies I
(p.175) komt de fenomenale reislust van Willem I in beeld. Reisschema en reisgezelschap bezorgden Gelre een wereldwijd web aan relaties cf. kaart: A.Stufkens.

ITINERARY OF WILLIAM I, DUKE OF GUELDRES 1364-1402 (detail), p. 175 Maelwael Van Lymborch Studies I, Uitg. 2018, Brepols, Turnhout (B). Artikel: André Stufkens en Clemens Verhoeven, William I, duke of Gueldres and his artists.

Overeenkomsten met de fresco's

Met de aankoop van de kaarsen in 1396 is een jaartal gegeven dat een zeker houvast biedt bij de zoektocht naar de ontbrekende context. Een tweede houvast kan ontleend worden aan de aankleding van de mensen. De eerste dame in de kroon en op de muurschildering draagt een kroon. De heren hebben opvallend wijde mouwen. Bepaald géén werkvolk. Zij behoren tot de hoogste kringen. Dames met zulke lange vlechten als in het fresco verwacht je ook niet in een marktkraam!

Verschil met de fresco's

Vanuit de uitvoeringspraktijk van het atelier van het Woud der Verwachting kwam de constatering dat de lange vlecht in de kroon ontbreekt en vervangen is door de liripipe van de kaproen, beter passend in ons modebeeld en ons klimaat.

Thematiek van de Jeruzalemluchter

De kroonluchter staat in het teken van drie thema's, als eerste de reis van de mens naar zijn uiteindelijke bestemming, als tweede de zuivere liefde tussen man en vrouw. Als derde het lichtend voorbeeld van de Maagd Maria, een mens, die in vol vertrouwen Gods heilsplan aanvaardde en Christus ter wereld bracht.

Willem I en Catharina

Dansen, jagen op herten en hoofse liefde leiden het onderzoek vanzelf richting adel. Bij zo'n prestigieus geschenk vallen al spoedig de namen van de graaf en gravin van Zutphen, ofwel het hertogelijk paar van Gelre, Willem I en zijn vrouw Catharina van Beieren-Holland. Heeft ons vorstenpaar dit gedoneerd? Virgo sum et vidua. Hoc sit conquestum Altissimo schrijft Willem van Berchem in zijn Gelderse kroniek. Vrij vertaald: Dat moet zijn God geklaagd, dat ik ben weduwe ende maagd. De Latijnse tekst op een lapje op haar arm (vóór 1381) getuigt van godsvertrouwen.

Kinderloosheid als drijfveer

De opdracht zal niet in 1396 zijn gegeven. Circa 1390 was hij ± 27 jaar en zij ± 31 jaar en was er na 11 jaar huwelijk nog geen wettige erfgenaam geboren. Hun kinderloosheid bracht de dynastie qua erfopvolging in gevaar. De positie van de Jeruzalemluchter vóór het Maria-altaar in de Sint Walburgiskerk getuigt van het vertrouwen dat zij in Maria stelden als hun voorspraak om hun innige kinderwens in vervulling te doen gaan.

Bolzano als tussenstop?

Hertog Willem I kan als doorgewinterd kruisridder op een Italiaanse reis Bolzano wegens de Commanderie van de Duitse Orde bezocht hebben. Zo werd in 1390 vanuit Genua slag geleverd tegen Barbarijse kapers. Willem had mee willen vechten, maar er was teveel animo en er waren te weinig schepen. Via Venetië is hij terug gereisd en moest over Bolzano naar Gelre. Of hij Roncolo bezocht heeft, is de vraag. Uit zijn gevolg kan een kunstenaar, door het spraakmakende project van de Niklaus en Franz Vintler uit Bolzano aangelokt, het kasteel bezocht hebben. Het schilderen van fresco's op hun kasteel startte in 1385. Schetsen kunnen uiteindelijk in Zutphen terecht gekomen zijn.

Toernooizaal op kasteel Runkelstein. Als randversiering bovenaan wapens van de keurvorsten terzijde van het wapen van de keizer.