Wist de middeleeuwer van wanten?
Middeleeuwse handschoenen van hertenleer & winterse wanten van wol
Gebr.Van Lymborch, Augustus, Très Riches Heures du duc de Berry, 1411/12-1416. Charntilly, Musée Condé, Ms.65. Vlnr: Bonne d'Armagnac, Charles d'Orléans, Bonne de Berry, Jeanne de Boulogne, Charlois d'Artois en de valkenier van Charles VI, koning van Frankrijk. Allen dragen handschoenen.
Valkenjacht uit de Très Riches Heures
|
Het zijn details in een detail uit het augustusblad in de kalenderserie, waarmee de Très Riches Heures opent. Hier doelen we op de handschoenen van hertenleer, die door de hoogste Franse adel worden gedragen bij de valkenjacht. De gebroeders Van Lymborch hebben deze handschoenen tot in detail afgebeeld tot en met de bellenkoordjes aan de klauwen van de roofvogels. Het is hoogzomer, de maaiers zoeken verkoeling in de rivier. Niettemin dragen de deelnemers aan de jacht handschoenen. Niet om zich te beschermen tegen de kou maar als bescherming tegen de scherpe klauwen. |
Elders op deze website zijn de handschoenen in beeld van de bisschoppen van Keulen, Mainz en Trier, die bij de beëdiging van Willem I als hertog van Gelre aanwezig waren. Zij vormden de aanleiding om ons te verdiepen in het dragen van handschoenen door deze en andere kerkvorsten. Deze handschoenen zijn net zo minutieus in beeld gebracht, hoogstwaarschijnlijk door Herman Maelwael, broer van Willem Maelwael hun grootvader van moeders kant. Zie: handschoenen. De gebroeders Van Lymborch volgen in dit opzicht de traditie die door hun erflaters werd gevestigd. |
Sublieme pentekening in het Wapenboek Gelre
Vlnr: de bisschoppen van Keulen, Mainz en Trier bij de beëdiging van Willem I van Gelre in Gulik 29 november 1377, fragment tekening, toegeschreven aan Herman Maelwael, uit: Wapenboek Gelre, KB Albert I Brussel, hs. 15652-56
Handschoenen in diverse functies Bisschoppen dragen handschoenen vanwege hun geestelijk ambt dat zuiverheid vereist bij de praktische uitvoering van bepaalde handelingen. De praktijk bij het jagen met vogels dwingt de adel zich om zich te verweren tegen hun scherpe klauwen. Dat geldt net zo voor de valkenier die de jacht met vogels begeleidt door er twee tegelijk als reserve voor de meerijdende dames mee te voeren. Mooi detail dat de handschoen zo lang is om zijn pols te beschermen. De koordjes aan de poten hebben gouden belletjes aan het einde. Zijn linkerhand steekt in een drievinger handschoen. |
|
Drie verschillende valkenjachten met drievinger handschoenen
L'offrande du coeur / schenking van het hart, wandtapijt 1400 / 10, Arras (Rijssel). Parijs, Musée du Louvre, Département des Objets d'art du Moyen Age. OA 3131. Aan haar linkerhand draagt de dame een drievingerige handschoen aan haar linkerhand en daarop haar valk.
|
Aan het slot van dit artikel blijkt het gewone volk drievinger wanten te dragen. Maar hier draagt een adellijke dame in een valkenjacht scène op een vroeg 15de-eeuws wandtapijt in het Louvre ook een handschoen met drie vingers aan de linkerhand waarop de valk zit. De valkenier op het januariblad in het Breviarium Grimani heeft een drievingerige handschoen aan de linkerhand en daarop de valk. Het is aannemelijk dat de ruiters en de dames bij de valkenjacht in de Trés Riches Heures drievingerige handschoenen aan de linkerhand dragen. Bij hun valkenier is dit het duidelijkst waarneembaar. Aan de rechterhand dragen de dames wel de vijfvingerige handschoenen. |
Beviarium Grimani, f1v detail, c.1500. Venetië Biblioteca Marciana. Op de drievingerige handschoen aan de linkerhand zit de valk.
|
Handschoenen als hoogwaardigheidsteken of symbool voor het huwelijk...
Markus Swin en echtgenote, 1552, olieverf op paneel. Dithmarscher Landesmuseum. Middenboven het wapen van de Wurtmannen, dlm, 1332
|
Handschoenen dragen, soms los in de hand zoals op dit dubbelportret, kan als teken van hoogwaardigheid gezien worden. Het echtpaar Swin uit Dithmarschen refereert via het wapen middenboven aan het oudst bekende geslacht van de Wurtmannen, waarmee Swin zichzelf identificeert en aangeeft tot de originele clan te behoren. De handschoenen vormen zo een attribuut die zijn status kunnen onderstrepen, een luxe artikel enkel behorend tot de autoriteit van een rechtsgebied.
Ze kunnen ook beschouwd worden als een symbool voor het huwelijk, wat dit dubbelportret onderstreept. Dit attribuut komt geregeld voor op portretten vanaf de Vlaamse primitieven tot in de 17de/18de eeuw bij deftige dames en heren van "goede komaf". Voor de Tweede Wereldoorlog zijn heel wat bruidjes vanuit Nederlands "met de handschoen" getrouwd en vervolgens per schip naar Nederlandsch Oost-Indië vertrokken naar hun echtgenoot. Die was eerder als ongetrouwd man daarheen gegaan om als kostwinner zijn bestaan op te bouwen, om zijn fortuin te maken en een gezin te kunnen stichten en te onderhouden. Zo is de handschoen als symbool voor het huwelijk zelfs letterlijk in ons spraakgebruik terecht gekomen. |
Bruidsportret van Johanna Le Maire door Nicolaes Eliasz. Pickenoy. Rijksmuseum Amsterdam (Licentie: Public Domain)
|
|
Drievingerwant is makkelijk na te maken
Naast het pontificale, adellijke en elitaire gebruik is de handschoen natuurlijk ook toegepast in het dagelijks leven van de burgerman en de plattelandsbevolking. Bronnen voor praktische werkhandschoenen en winterse vuisthandschoenen bevatten als opvallende verschijning: de drievingerwant of gespleten want. Deze gulden middenweg tussen de mobiliteit van de vijfvingerhandschoen en de warmte van de want komt veelvuldig voor in manuscripten en schilderijen. In de kathedraal St-Jean-Baptiste in St-Jean-de Maurienne bevindt zich zelfs een misericorde uit 1498 met meer dan levensgroot gebeeldhouwde drievingerwanten aan een haakje. De binnenkant lijkt hier met bont gevoerd. |
Overigens zijn er nog fysieke handschoenen van dit bijzondere type bewaard gebleven, onder andere in de Nederlandse bodem. Annemarieke Willemsen gaf een inventarisatie in “De handschoen opgenomen. Laat-middeleeuwse wanten, wapenwanten en handschoenen in de Nederlanden”, gepubliceerd in MADOC - tijdschrift over de Middeleeuwen jg. 29, nr. 2, zomer 2015. Zij stelde vast dat er vier leren drievingerwanten in Nederland en België zijn gevonden, waarvan twee een smal vak voor de wijsvinger en een breder vak voor de drie overige vingers hebben. De hier afgebeelde want is gevonden in een drenkplaats op de Hopmarkt in Aalst en kan volgens Annemarieke Willemsen in verband worden gebracht met veehandelaars of herders.
|
Drievingerwanten met bontvoering. Uit hout gesneden deel van een misericorde in de kathedraal St-Jean-de Maurienne, 15de eeuw.
|
Een leren handschoen uit de 15de eeuw uit een vullingspakket aan de Hopmarkt in Aalst, België, Archeologisch onderzoek 2004-2005.
|
Wie de drievingerwant wil namaken vindt de complete instructie: HIER
|
Luttrell Psalter, Herder met drievinger wanten aan de rechterhand en onder de gordel, 1325-1340, detail f.87v BL Add. MS 42130, tweekleurig.
Luttrell Psalter, de herder links draagt gestreepte drievinger wanten, c. 1325 / 40, detail f.87r, BL Add. MS 42130
|
Tübinger Hausbuch, Iatromathematisches Kalenderbuch, die Kunst der Astronomie und Geomantie. Württemberg, 15de eeuw.
Bij nader onderzoek lijkt het erop dat zulke drievingerige wanten in brede lagen van de bevolking, zowel door mannen als door vrouwen, werden gedragen. Zo draagt de allegorische 'Ouderdom' in de Roman de la Rose van Louise van Savoye (15de eeuw) toepasselijk grijze gespleten wanten.
|
|
Verkondiging aan de herders, c 1308/40, De Lisle Psalter. British Library MS. Arundel 83, f.124r
|
Hans Multscher, Wurzach Altaarstuk, Geboorte, 1437. De handschoenen van Jozef, detail.
|
Hans Multscher, Wurzach Altaarstuk, Geboorte, 1437. 150 bij 140 compleet
|
|
'Lamme die de blinde leidt'
In de naburige bedevaartskerk St. Leonhard bij Tamsweg hangt een schilderij met de wonderen van Sint Leonard (1452-1461) met daarop een man met één zwarte drievingerwant, als bedevaartsganger herkenbaar aan zijn pelgrims-staf en -hoed. Zijn ogen zijn gesloten en zijn begeleider heeft een handicap. Dit plaatst het tafereel binnen het schilderkunstige motief van de “lamme die de blinde leidt”. 
De wonderen van St. Leonard, In de kerk van St. Leonhard bij Tamsweg in Salzburg (detail) c. 1452-1461
|
Meester van de Harley Froissart, Detail van een miniatuur van Jehan Froissart die knielt voor Gaston III Phebus, graaf van Foix. British Library, Royal 14 D V f. 8. De man met stok en witte wanten lijkt klem te staan.
Miniatuur (XVc) aan het begin van deel 3 van de Kroniek van Froissart.
Drievingerige pantserhandschoenen
Ten slotte troffen we nog een paar drievingerige pantserhandschoenen aan in de collectie van het Metropolitan Museum. Deze werden in 1546 door Desiderius Helmschmied uit Augsburg gemaakt en behoren tot een wapengarnituur bestemd voor Philips II van Spanje. Of dergelijke pantserhandschoenen ook in de 15de eeuw voorkwamen, is wellicht een vraag voor een volgend onderzoek. |