Pelgrimskruik

Waterkruik was destijds wat de bidon tegenwoordig is...

Wielrenners, marathonlopers en andere sporters kunnen niet zonder

Vandaag de dag is de bidon is net zo onmisbaar als de waterkruik gedurende de Middeleeuwen en vele jaren later. In dit artikel zien we Jozef en Maria met hun ezel bij hun Vlucht naar Egypte afgebeeld inclusief de waterkruik, levensnoodzakelijk in de woestijn. In de verhalen die de gebr. Van Lymborch verbeelden blijkt de waterkruik een essentiële rolte vervullen.

Buiten de bijbelverhalen om figureert de waterkruik bovendien op een kalenderblad in de Très Riches Heures, zoals blijkt uit het vervolg. De Gebroeders van Lymborch kenden het belang van een waterkruik. Er schuilt een wereld aan betekenissen in. Dit artikel focust op het signaleren van twee typen die elk in een eigen context figureren, Waarom? Dat is de vraag.

1398 - Melchior Broederlam

fig.1 / Melchior Broederlam, 'Vlucht naar Egypte' 1398. Dijon, Musée des Beaux Arts. Jozef neemt een slok uit een waterkruik

± 1400 - schilder Anonymus

fig.2 / N.N. 'Geboorte van Jezus' ± 1400, paneel. Antwerpen, Museum Mayer van den Bergh. Pelgrimskruik (rechts in dit detail)

1411-16 - gebr. Van Lymborch

fig.3 / Gebr.Van Lymborch, Oktoberblad Très Riches Heures, 1411/12-16. Chantilly, Musée de Condé.Zak zaaigoed en waterkruik

Twee typen van de waterkruik figureren bij gebroeders Van Lymborch

Van het kruikje in de vorm van een tonnetje is geen benaming bekend. (fig.1) Melchior Broederlam laat Jozef bij de Vlucht naar Egypte uit zo'n tonnetje een slok water nemen. Dat tonnetje figureert ook in een miniatuur van de gebroeders Van Lymborch op het oktoberblad in de Très Riches Heures, naast de zak met zaaigoed. (fig.3) Ook in de Bible moralisée van de gebroeders is dit tonnetje functioneel. (fig.4a)

Het kruikje op het geboortepaneel was de veldfles van de pelgrim (fig.2) Deze figureert bij de Verkondiging aan de herders en bij de Vlucht naar Egypte van de gebroeders. Het is de vraag of zij hier bewust voor kozen. Het geboortepaneel is ± 1400 in opdracht van
hertog Filips van Bourgondië door een onbekende schilder gemaakt, terwijl de gebroeders in 1402-04 in de Bible moralisée ook zo'n kruik schilderden, (fig.5b)

Bible moralisée - bijbel met uitleg en miniaturen voor Filips de Stoute
illustraties van twee gebroeders: Paul en Johan Van Lymborch 1402-1404

fig.4a / Gebr.Van Lymborch, Bible moralisée, f5, 2(8); detail fig.4b

fig.4c / Gebr.Van Lymborch, Bible moralisée, f5, 5(8); detail fig.4d

Bij de gebroeders Van Lymborch is zelden of nooit sprake van toeval. Alles heeft zijn waarom.
Het was aanvankelijk een raadsel waarom zij in het ene geval de pelgrimskruik schilderden en in het andere geval zo'n waterkruik in de vorm van een tonnetje. Door de twee verschillende panelen die zij gekend moeten hebben, het ene met een tonnetje en het andere met de pelgrimskruik, te vergelijken met hun miniaturen laat zich hiervoor een mogelijke oorzaak wel degelijk beredeneren, verrassend!

De Heilige familie bij de vlucht naar Egypte, Melchior Broederlam 1398

fig.5a / Melchior Broederlam, 'De Vlucht naar Egypte', zijpaneel retabel. Dijon, Musée des Beaux Arts

Hoewel wij ons nauwelijks kunnen voorstellen dat in zo’n bergachtige streek in de woestijn zo’n weelderige natuur met bloeiende bomen en struiken te vinden zou zijn, is dit toch precies het verhaal dat Melchior Broederlam ons wil vertellen.

Aan de route staat verderop rechts de pilaar met afgodsbeeld, dat bij het naderen van de vluchtelingen van zijn voetstuk tuimelt. Dat gebeurt als de Verlosser komt, een afgod valt zich te pletter, de woestijn gaat bloeien als een roos en er welt fris water uit een bron. Ze hebben een oase bereikt. Het waterreservoir wordt gevoed door een bron, onmisbaar in de woestijn. (fig.5a)
Deze rustpauze is ontleend aan het evangelie van de Pseudo-Mattheus dat deel uitmaakt van de Legenda Aurea, waarin onder meer de val van de afgod van zijn sokkel staat beschreven.

fig.5b / Melchior Broederlam, 'De Vlucht naar Egypte' (detail). Jozef neemt een slok water uit zijn kruik

Hier zien we een baardige oude man met een aardige buik. Het kruikje in zijn rechterhand heeft de vorm van een tonnetje. We weten niet van welk materiaal het is gemaakt. Keramiek kan een optie zijn maar leer of hout kan ook. Aan de stok over zijn linkerschouder hangt een kookpotje, eroverheen kleding van roze en grijze stof. Gedetailleerd is weergegeven hoe Jozef een slok neemt uit de waterkruik, hij kan zijn dorst lessen. het water loopt hem in de mond. Vlakbij welt het levende water
uit de bron zoals stromend water betekenis-vol genoemd kan worden. (fig.5b)

Melchior Broederlam werkte van 1381 – 1409 voor de Bourgondische hertogen Filips de Stoute en Jan zonder Vrees. Een magistraal veelluik bleef bewaard waar dit paneel met De Vlucht naar Egypte deel van uitmaakt.
- Zijpaneel van een retabel
- Tempera op hout, 1398
- Musée des Beaux Arts, Dijon
De gebroeders kenden dit retabel absoluut.

De Heilige familie bij De vlucht naar Egypte, gebroeders van Lymborch

De vlucht naar Egypte van Melchior Broederlam lijkt in menig opzicht als inspiratiebron gediend te hebben. Bij hen valt niet alleen de afgod van zijn voetstuk, zelfs het bovendeel van de pilaar breekt af. Qua compositie en in details is de volgorde gelijk, Maria centraal met Kind op de ezel op het eerste plan, Jozef voorop, krom onder de last van stok, kruik (?) en lap over de linkerschouder
en blote benen in de laarzen terwijl hij met de rechter-hand de ezel meevoert aan het haltertouw. Opmerkelijk is het tuigdeel onder de staart door dat op waarneming

moet berusten. Als uniek element loopt een ezelsveulen mee, voorbode van de Intocht in Jeruzalem waar Jezus op Palmzondag eveneens op een ezel, waar een veulen bij hoort, als een koning wordt binnengehaald. Vanuit het stadje leidt een voerman zijn ezel richting molen, misschien om er graan te laten malen. Als Bethlehem dat broodhuis betekent, bedoeld zou zijn, is dat alweer een narratieve innovatie. De engel als gids is een oude bekende, maar het landschap lijkt verdacht veel op dat van Melchior Broederlam, maar praktisch niet bebost.

fig.6a / Gebr.Van Lymborch toeschr. Vlucht naar Egypte (detail) Heilige familie

Verbluffende details bewijzen geniaal tekentalent

Dit detail onthult alle aandacht die van het gezicht van Maria is af te lezen. Let op de plooival van haar mantel terwijl haar linker-hand naar de vruchten reikt, die de boom haar aanbiedt. (fig.6a)
Rechts houdt zij haar koesterende hand, waarmee zij haar Kind ondersteunt. Ook bij Jozef veelzeggende details: fronsen op zijn voorhoofd, geprofileerde adamsappel en magere hals bewijzen zijn ouderdom net als de kromming van zijn rug, de grip van zijn linkerhand rond de stok, de rechter aan het haltertouw en de gefixeerde blik voorwaarts, vastbesloten om zijn missie tot het eind te volbrengen. Zelfs bij de ezel als specifiek detail: de stand van de oren naar achter gekeerd, waar het alarmerende geluid van het neerstorten van een afgodsbeeld vandaan komt. Het bewijst hoe ver het meesterschap bij de gebroeders Van Lymborch al op deze jonge leeftijd was ontwikkeld. Ongekend geniaal.

fig.6b / Gebr.Van Lymborch toeschr. Getekend Getijdenboek, f102. Ramsen / Zwitserland, Antiquariat Bibermühle / Heribert Tenschert

Met het Getekend Getijdenboek kunnen ze pas na de dood van Filips de Stoute in 1404 zijn begonnen, terwijl de moord op Louis d'Orléans in 1407 en de dood van diens ega Valentina Visconti in 1408 wel het einde van dit project zal hebben betekend. Hun diverse geboortejaren zijn: Herman 1385, Paul 1386/7 en Johan 1388. Deze leiden tot leeftijden van resp. 19, 17/18 en 16 bij de start en pakweg 3 jaar ouder bij het ontijdige einde van die klus.

Vlucht naar Egypte in Les Belles Heures: expressief en innovatief

fig.7a / Gebr.Van Lymborch, Les Belles Heures, 1407-1410. New York, Metropolitan Museum. Ms. 848, fol. 63r.

Deze verbeelding lijkt in essentie analoog aan de voorstelling in het Getekend Getijdenboek en dus ook aan het voorbeeld van Melchior Broederlam. Enkele narratieve aspecten ontbreken, maar de kern van de boodschap blijft in de basiscompositie overeind: de engel die de weg wijst, afgodsbeelden die van hun sokkel tuimelen en in stukken vallen. Tevens de baardige oude Jozef met stok en de pelgrimskruik in de linkerhand en in de rechter het haltertouw van de ezel, zijn blote benen in de laarzen. Zijn oogopslag toont echter heftige emotie, niet te gering! (fig.7c)

Maria is weer centraal in beeld maar op een wijze die aan een pleurant van Champmol herinnert. (fig.7b) Hier is het een pose die schrik en bezorgdheid uitdrukt, ongetwijfeld gewaagd en ongebruikelijk, waarbij zij haar gelaat tegen dat van het Kindeke legt en haar mantel met behulp van haar arm beschermend om hem heen vlijt. Zijn gezichtje en oogopslag bevestigen het drama op enkele meters bij hen vandaan, dat de ezel met zijn oren eveneens lijkt te beluisteren. Dat krijg je als afgoden miraculeus hun positie verliezen. (fig.7a)

fig.7b / Claus Sluter en Claes de Werve, Pleurant van het praalgraf van Filips de Stoute, 1404-1410, Cleveland Museum of Art

fig.7c / Gebr. Van Lymborch, Vlucht naar Egypte, Les Belles Heures, 1407-10. New York, Metropolitan Museum. Jozef kijkt verschrikt om

fig.8a / Gebr.Van Lymborch, Verkondiging aan de herders, Très Riches Heures, 1411/12-16, tempera, goud, inkt op perkament. Chantilly, Musée Condé, Ms.65,f48r

Verkondiging aan de herders

Gezien het landschap waarin Melchior Broederlam de Vlucht naar Egypte situeerde waarin een bron met waterreservoir figureert, lijkt die hier eveneens als bron van inspiratie te functioneren. (fig.8a)
De middelste herder draagt links aan de gordel een waterkruik in de vorm van een platte, ronde kruik met voetstuk, aan een koordje ter weerszijden van de tuit geknoopt, kennelijk een pelgrimskruik.(fig.8b)
De schamele kleding moet hun armoede benadrukken.
De schaapjes lessen hun dorst aan de langsstromende beek. Het cultuurlandschap in de verte dient met de stad erbij om aan de vergetelheid ontrukt te worden.

fig.8b / Gebr.Van Lymborch, Verkondiging aan de herders, Très Riches Heures, (detail) Pelgrimskruik bungelt aan de gordel van de middelste herder

fig.9 / Gebr. Van Lymborch Oktober (detail) de boer links egt de akker, de zaaier met zaaischort rechts is aan het zaaien. Op de achtergrond aan de rivier de Seine kuieren de inwoners van Parijs. Vooraan de zak met zaaigoed en rechts de waterkruik in de vorm van een tonnetje. Très Riches Heures, 1411/12-1416. Chantilly, Musée de Condé, Ms. 65, f.10v

Geboortepaneel uit een triptiek voor Filips de Stoute met Josefs Hosen

We eindigen met het pelgrimskruikje waar we mee begonnen: staand op het tafeltje bij Maria’s kraambed. (fig.10a) De onmiddellijke omgeving suggereert een geboortegrot als Bethlehem’s stal, ogenschijnlijk in de open lucht. Het matras is beeldschoon met een bijna Escher-achtige serie schapenkoppen. Het kost enige tijd voordat het eigenzinnige beeld van aaneen geschakelde schapenkoppen ontstaat. Zowel Maria als de kraamhulp schijnen heilig te zijn gezien de nimbus om hun hoofd.

Jozef is zonder nimbus toegewijd bezig met (volgens de Legenda Aurea) het lostornen van zijn kousen om die te bestemmen tot windsels voor het Kindeke Jezus. Deze Sankt-Jozefshosen zijn met soortgelijke relikwieën het middelpunt van de Aachener Heiligtumsfahrt. Zij horen tot de topstukken van de Dom te Aken. In 2023 staat de volgende 7-jaarlijkse bedevaart op het programma, die al sinds 1349, dus ruim vóór de tijd van de gebroeders van Lymborch, onvoorstelbaar grote mensenmassa's op de been bracht. Ze waren rond 1400 het voorwerp van een intense verering.
Zo te zien zijn Jozefs kousen wel bitter nodig want er ontbreekt een babyuitzet, gelet op de kraamhulp die het Kindeke bloot in de schamele kribbe van gevlochten wilgentenen legt.
Dit paneel is er één uit een triptiek, vervaardigd voor de Bourgondische hertog Philips de Stoute. De panelen zijn uit elkaar geraakt. Tegenwoordig hangt dit paneel in het Museum Mayer van den Bergh te Antwerpen.

fig.10a / N.N., Geboortepaneel van een oorspronkelijke triptiek van Filips de Stoute, hertog van Boutgondië, ± 1400. Antwerpen, Museum Mayer van den Bergh

Hoewel de twee verschillende versies van de Vlucht naar Egypte van de gebroeders, die respectievelijk dateren uit ± 1404/07 en 1411/12-16, aan de eerdere versie van Melchior Broederlam (1398) doen denken, kopieerden zij dit tonnetje niet, terwijl zij dat type wel degelijk kenden en elders afgebeeld hebben.
De anonieme schilder die ± 1400 voor Filips de Stoute de triptiek schilderde waarvan het geboortepaneel deel uitmaakte, heeft die pelgrimskruik op een opvallend prominente plek gepositioneerd.

In dit verband is het significant dat Jozef tracht zijn kous los te tornen. Volgens de legende dienden zijn kousen als windselen voor het Kindeke Jezus, die men bij de Aachener Heiligtumsfahrt als Windeln Jesu of Josefs Hosen uitbundig vereert. Nu wordt de vraag of in die context de keuze voor de pelgrimskruik toeval was, moeiteloos beantwoord. De pottenbakkers in die regio bakten ten behoeve van die bedevaartsgangers tienduizenden pelgrimskruiken, die daarom naadloos pasten in alle kerstvoorstellingen van de gebroeders.

fig.10b / fig.10a / N.N., Geboortepaneel van een oorspronkelijke triptiek. (detail) Jozef tornt zijn kousen los en maakt er windels van voor het Jezuskind. Rechtsonder op het tafeltje de pelgrimsfles