Maria van Brabant, hertogin van Gelre, gravin van Zutphen
Gelre & Brabant verenigd in één wapenschild
Detail van een kopergravure van Turnhout gemaakt door de Antwerpse graveur Lucas Vorsterman zn. anno 1667 voor Amalia van Solms. Centraal in beeld de Sint Pieterskerk, door Maria van Brabant in 1398 begunstigd met de schenking van het kapittel.
Sint Pieterskerk in Turnhout
In Turnhout staat in het midden van de Grote Markt de imposante Sint Pieterskerk, de oudste kerk van Turnhout. Van de oorspronkelijke kerk is alleen het onderste gedeelte van de toren nog te zien, daterend uit de 12de eeuw. De kerk werd vergroot in 1484. Ze overleefde de beeldenstorm in 1566 en moet er in 1667 zo hebben uitgezien.
Maria van Brabant heeft de kerk in 1398 een kapittel geschonken. Zij overleed één jaar later, op 1 maart 1399.
In Turnhout staat in het midden van de Grote Markt de imposante Sint Pieterskerk, de oudste kerk van Turnhout. Van de oorspronkelijke kerk is alleen het onderste gedeelte van de toren nog te zien, daterend uit de 12de eeuw. De kerk werd vergroot in 1484. Ze overleefde de beeldenstorm in 1566 en moet er in 1667 zo hebben uitgezien.
Maria van Brabant heeft de kerk in 1398 een kapittel geschonken. Zij overleed één jaar later, op 1 maart 1399.
Maria van Gelre (1325 - 1399), Hertogin van Gelre en gravin van Zutphen, Vrouwe van Turnhout en Oijen. Detail uit de kopergravure van Turnhout van de Antwerpse graveur Jan Vorsterman zn, in opdracht van Amalia van Solms gemaakt, 1667.
|
Rouwbord in de Begijnenhof te Turnhout, gewijd aan de Vrouwe van Turnhout, Maria van Brabant, als hommage en als herinnering aan haar dood, 1 maart 1399.
Zegel van Maria van Brabant met hetzelfde gedeelde wapen Gelre/Brabant.
|
|
Wie zijn tante?
Het wapenschild van Maria van Brabant toont zowel de Gelderse leeuw als het gekwartierde wapen van Brabant & Limburg. Uit dit ovaal wapen dat gedeeld is, blijkt dat zij gehuwd is. Heraldisch gezien links staat Brabant, heraldisch gezien rechts is de leeuw van haar echtgenoot Reinoud III, hertog van Gelre, te zien. Maria van Brabant was de gemalin van Reinoud III van Gelre, bekend als de "Dikke Hertog". Van 1361- 1371 hield zijn broer Eduard hem gevangen op Slot Nijenbeek aan de IJssel tegenover Gorssel. Dat moet voor Maria van Brabant een nagel aan haar doodskist geweest zijn. Na de dood van Eduard en Reinoud III in 1371, beiden kinderloos, werd Willem de zoon van hun zuster, hertog van Gelre en graaf van Zutphen. Maria was dus een tante van Willem, van de koude kant, dat wel. Nog veel kouder was zijn relatie met haar zus Johanna, hertogin van Brabant. Wenceslaus van Luxemburg, Johanna's tweede echtgenoot, drong Opper-Gelre binnen en bracht delen onder Brabants gezag. Na zijn dood begon Willem een tegenoffensief. Op 9 juni 1399 is de Vrede van Ravenstein gesloten die een eind maakte aan 11 jaar strijd met Brabant. Zo zijn het Land van Cuijk en Grave bij Gelre gekomen. |
Maria van Brabant kocht in januari 1361 of 1362 de heerlijkheid Oijen, aan de zuidelijke oever van de Maas gelegen. Voorheen maakte het deel uit van het Land van Cuijk. Met de Maas voor de deur en Maria als slotvrouwe zou je verwachten dat het aan Brabant zou toevallen. Maar toen zij in het jaar 1399 overleed en in Ravenstein tussen Gelre en Brabant vrede werd gesloten, viel Oijen toe aan Gelre en werd ingedeeld bij het Ambt van Maas en Waal. Oijen is pas in 1814 bij Noord-Brabant gevoegd toen het Koninkrijk der Nederlanden tot stand kwam. Sindsdien is de Maas de grensrivier tussen Noord-Brabant en Gelderland.
Verrassingsaanval van hertog Willem op de Brabanders bij Niftrik, 1388. Afgebeeld door een miniaturist, onbekend met de lokale situatie. Afb. uit Froissart
|
Triomfantelijke terugkeer van Willem van Gelre in Nijmegen na de Slag bij Niftrik / Ravenstein 1388
Detail uit een staalgravure door Johann Wilhelm Kaiser 1842/44. Illustratie voor: J.P. Arend, Algemeene geschiedenis des vaderlands, Amsterdam, 5 delen, 1840-1882, dl. 2.2 (1844), 381.
Detail uit een staalgravure door Johann Wilhelm Kaiser 1842/44. Illustratie voor: J.P. Arend, Algemeene geschiedenis des vaderlands, Amsterdam, 5 delen, 1840-1882, dl. 2.2 (1844), 381.
Versteende vroomheid, erfgoed van een Gelders-Brabantse vorstin
|
Het begijnhof in Turnhout dateert waarschijnlijk uit 1340. Volgens de legende werd het begijnhof in Turnhout gesticht in 1372 door Maria van Brabant toen zij droomde dat er in de tuin van het kasteel begijntjes uit de hemel neerdaalden. Toen zij de volgende ochtend de plek bezocht, vond ze een kruis met een purperen touw. Maria van Brabant liet op de vindplaats een kerk bouwen - deze kerk werd later afgebroken, de fundamenten zijn nog steeds zichtbaar aan de hoofdingang van het begijnhof - . Op diezelfde plaats staat nu een kruisberg met calvarie.
|
De heerlijkheid Turnhout en het jachtslot zijn als een huwelijksgift meegegeven. Maria van Brabant betrok na de dood van haar man in 1371 het slot dat tot een weerbaar kasteel werd verbouwd. Zij stichtte 13 maart 1395 de priorij van Corsendonk en schonk in 1398 het kapittel aan de Sint Pieterskerk van Turnhout. Tot haar dood in 1399 verbleef zij in Turnhout. De heerlijkheid is nog een tijdlang in het bezit van de Gelderse hertog gebleven, maar uiteindelijk kwam de heerlijkheid in handen van de Bourgondiërs die in hun machtsgebied maar moeilijk zo'n Gelderse enclave konden dulden.
|
Detail van een kopergravure van Turnhout gemaakt door de Antwerpse graveur Lucas Vorsterman zn. anno 1667 voor Amalia van Solms. Links en in het midden de Begijnhof, rechtsonder het kasteel, thans gerechtsgebouw.
Maria's weduwegoed: Gelderse muntslag op kasteel Oijen aan de Maas
|
Maria van Brabant liet op kasteel Oijen munten slaan, een lucratieve bezigheid, vooral als het gehalte minder was dan zou moeten. In dat opzicht hebben de munten van Maria een twijfelachtige reputatie. Deze reputatie deelt zij met méér munthuizen langs de Maas, zoals Batenburg, Zij zou munten laten slaan als weduwe van Reinald III tussen 1371-1399. Op de beeldzijde van de Rijnse goudgulden staat MARIA:DVC – IS:GЄLRЄN
|
Het borstbeeld met zwaard in de rechterhand en het boek op de linker stelt vermoedelijk Sint Paulus voor, blijkens de genoemde attributen, net als de weelderige baard, niet de vijfbladige bloemen op het (kale) hoofd. Het wapen onder toont de leeuw van Gelre, heraldisch naar rechts gewend. Op de keerzijde hetzelfde wapen samen met de Arnhemse adelaar, met als omschrift:
+BЄNEDICT:QVI:VЄNIT:IN:NOMINЄ |
|
|
Fundamenten van het middeleeuwse kasteel Oijen zijn westelijk van de huidige restanten van het kasteel bewaard gebleven. Hierboven de noordoostzijde en de zuidwestzijde van het kasteel volgens de 18de-eeuwse tekeningen van Cornelis Pronk, gegraveerd door Hendrik Spilman (uit: Het Verheerlykt Nederland, Isaac Tirion, 1745/1774).