Wapen Gelre & Gulik

Wapen van Gelre / Gulik en de provincie Gelderland

Maerlant - Wapen Gelre initiaal

Klik op dit wapen voor de digitale versie van deze Maerlant Codex UB HS 405 015r

Wie klikt op de initiaal krijgt het handschrift te zien. Wie het debat interesseert klikt op de jachtscène.

Reinald II, hertog van Gelre / graaf van Zutphen, had
als eerste zo'n wapen als afgebeeld in een initiaal in de Maerlant van de Universiteitsbibliotheek Groningen.
Een Van Zuylichem zou de eerste bezitter geweest zijn van dit manuscript, juist in de periode dat Reinald II als hertog van Gelre functioneerde. Dit is zichtbaar:
In blauw van goud de klimmende leeuw van Gelre die een gouden kroon draagt en de dubbele staart; de leeuw is rood getongd, maar niet rood genageld.
Niks mis mee zou je zeggen, niettemin vindt rondom de wordingsgeschiedenis een wetenschappelijk debat plaats dat ook betrekking heeft op dit Gelders wapen.
Als eerste letter H vult deze initiaal een miniatuur in de volle breedte van de eerste kolom.
Linksboven staat de leeuw qua positie bovenin de linker kolom voor de lezer naar rechts gewend en dat is heraldisch gezien ongewenst.
De Gelderse leeuw staat nu doorlopend naar rechts gewend uit respect of courtoisie ten opzichte van de Gulikse leeuw. Maar die kwam pas in 1393 in beeld toen Willem I na de dood van zijn vader het hertogdom Gulik erbij kreeg.

Gronings-Zutphense Maerland handschrift, HS 405 Auteur Jacob van Maerlant, 1230/35-c.1291 UB HS 405 023r

Over de leeuw van Gulik die stuivertje wisselt met de leeuw van Gelre

Toernooiridder Reinoud IV, hertog van Gelre en Gulik (1402-1423). Gulik heraldisch rechts, Gelre heraldisch links. Afb. uit Le Grand Armorial de l'Équestre de la Toison d'Or.

Wapenboek Ridders van het Gulden Vlies

Ons is gevraagd hoe het kan dat de ridder hierboven Reinoud IV verbeeldt. Want de Orde van het Gulden Vlies is pas in 1430 door Philips de Goede, hertog van Bourgondië, ingesteld. Toen was Reinoud IV al zeven jaar niet meer onder de levenden. Het Grand Armorial is pas in de jaren 1435 - 1440 gemaakt.

Je zou zeggen dat de paginagrote afbeeldingen van de vorsten in het Armorial portretten zijn van levende personen, die daarna in de Orde zijn opgenomen.
Maar de eerste Gelderse hertog die tot de Orde van het Gulden Vlies werd toegelaten was Adolf van Egmond, zoon van Arnold van Egmond ∞ Katharina van Kleef. Hij werd verkozen in 1461.

Echter, de afbeelding is onderscheidend en uniek. In tegenstelling tot de allereerste vereniging van de leeuwen van Gelre (heraldisch rechts) en Gulik (heraldisch links) op één schild in 1393 door zijn broer en voorganger hertog Willem, gehandhaafd tot zijn dood in 1402, staan bij de toernooiridder de leeuw van Gulik heraldisch rechts en de leeuw van Gelre heraldisch links. Precies zo staan de leeuwen op het schild van Reinoud IV. Die volgorde bleef van kracht tot zijn dood in 1423. Daarna is de volgorde hersteld zoals was bepaald door hertog Willem.

In feite hebben zijn opvolgers hun pretentie om hertog
van Gulik te zijn, nooit kunnen waarmaken. De keizer
had titel en rechten aan de hertog van Gulik-Berg en graaf van Ravensberg verleend, omdat die in staat en bereid was aan de keizer de leensom te betalen.

Blijft natuurlijk het feit dat Reinald IV geen lid van de Orde was; hij is immers overleden vóór de instelling.
Hertog Adolf, de zoon van hertog Arnold is inderdaad in de Orde opgenomen; zijn wapenbord waarop Adolf de volgorde van Willem navolgt, is rechts afgebeeld.

Zegel van Willem, hertog van Gelre en Gulik, door hem gevoerd 1393-1402. Gelre heraldisch rechts, Gulik heraldisch links.

Koperen windvaan van de Dikke Tinne

De koperen windvaan van de Dikke Tinne, het kasteel van de Gelderse hertogen, die als bodemvondst bij het verdwenen kasteel van Hattem opdook, kon worden geduid en op 1404 gedateerd dankzij sporen van beide leeuwen aan weerszijden. De eigenzinnige plaatsing van Gulik heraldisch rechts en de plaatsing van de Gelderse leeuw heraldisch links, maakte toeschrijving aan Reinoud IV mogelijk. Een plaatsing die dus in tegenstelling staat tot alle andere genoemde hertogen.

Drs. R.S. Hulst, destijds provinciaal archeoloog van Gelderland, wijdde aan dit schild een artikel in B&M Gelre. Deze toeschrijving bracht zelfs de makers: Gelis de Koperslager en Evert Beeldemaker (schilder) aan het licht, in Arnhem woonachtig en werkzaam.
Een knap staaltje werk, waarbij archeologisch en archivalisch onderzoek werden gecombineerd.

De hertogelijke windvaan behoort tot de collectie van het Museum Voermanhuis te Hattem en was tijdens de Maelwael-expositie in het Rijksmuseum Amsterdam tentoongesteld (6 oktober 2017 – 7 januari 2018).

Een citaat uit het artikel dat mr. P.J.W. Beltjes wijdde aan Het Wapen van de souvereine provincie Gelderland en zijn voorgeschiedenis, gepubliceerd in Bijdragen en Mededelingen Deel LXVI (1972), p. 42, maakt duidelijk hoe het precies met hun zegels zit:

"Bij Willem staan beide leeuwen in één schild, waarbij Gelre de voorrang heeft; op de zegels van zijn broeder zijn zij echter elk in een afzonderlijk schild geplaatst, met voorrang van Gulik. Zoals wij reeds zagen, zetten hun opvolgers uit het Huis Egmond: de hertogen Arnold, Adolf en Karel, hoewel zij niet over Gulik regeerden, deze traditie voort (echter wederom met voorrang voor Gelre). Ook wezen zij er op, dat de aanwezigheid van Gulik in hun wapen, naast die van Gelre, verklaard moet worden uit hun aanspraken op dat hertogdom. Hun titels in oorkonden en brieven en op zegels luidden steevast: hertog van Gelre en Gulik en graaf van Zutphen”.

Wapen Provincie Gelderland, het schild met leeuwen qua positie conform het zegel van hertog Willem van Gelre en Gulik.

Mary of Gueldres, Queen of Scots 1449-1463

Maria (*1429 Grave, †1463 Edinburgh), dochter van hertog Arnold van Gelre en via haar moeder Katharina van Kleef achternicht van Philips de Goede, verbleef aan het Bourgondische hof sinds haar twaalfde. Zijn derde vrouw, Isabella van Portugal, verzorgde haar opleiding. Al in 1447 hechtte Charles VII, koning van Frankrijk, zijn goedkeuring aan het huwelijk tussen Maria en Jacobus II, koning der Schotten. Eerst sloot men een handelsverdrag, toen de huwelijksovereenkomst die in april 1449 is bezegeld.

Philips de Goede betaalde de huwelijksgift en de overtocht naar Schotland. Op 12 juni vertrok het schip 4:00 uur 's morgens vanaf Sluis en bereikte dankzij gunstige wind een week later het eiland May. Zij zette voet aan wal in Schotland in Leith. In de abdij van Holyrood trouwden zij op 3 juli. Onmiddellijk na de huwelijkssluiting kreeg zij haar hermelijnen mantel aan om gezalfd en gekroond te worden bij het altaar.

Zo werd de dochter van hertog Arnold van Gelre en Katharina van Kleef koningin der Schotten. Op de afb draagt zij een "wapenrok" met de leeuwen van Gelre en Gulik, in de ene hand de scepter en in de andere de distel, symbool voor Schotland.