Ambachtelijk St. Thomas Gilde

De passer en de winkelhaak maakt iemand nog niet tot schrijnwerker!

Sint Thomas op de Latijnse school in Nijmegen (1544).

Het Sint Thomasgilde
is een levende geschiedenis groep die het leven en werken van het schrijnwerkers gilde rond 1370 uit Nimweghen uitbeeldt. De groep bestaat uit twee gezinnen waar zo nu en dan andere gezellen bij aanschuiven.

De naam Sint Thomasgilde is een logische keuze voor het schrijnwerkersgilde uit Nijmegen. De apostel Thomas is een patroonheilige voor ieder die met de bouw te maken heeft. Hier vallen architecten, steenhouwers, metselaars, maar ook timmerlieden, zagers, schrijnwerkers en houtdraaiers onder. Bovendien is bekend dat het schrijnwerkersgilde van Nijmegen niet het Sint Jozefgilde was. Verder bezat Nijmegen in die dagen een Sint Thomaskerk (te zien op het vroegst bekende stadsaangezicht), en als je de Sint Stevenskerk uitloopt en tegen de gevel tegenover omhoog kijkt, kijk je recht in het gezicht van Sint Thomas, prominent geplaatst op de 16e-eeuwse Latijnse school, welke de opvolger is van de middeleeuwse parochieschool uit 1310.

Nijmegen, gravure door Braun Hogenberg uit 1572; de school (midden) en de Thomaskerk (links) staan beide aangegeven.

Schrijnwerken

Het ambacht van middeleeuwse schrijnwerker is in de huidige tijd voor een deel makkelijk – een overgroot deel van de gereedschappen wordt tegenwoordig nog steeds door houtwerkers gebruikt – en voor een deel lastig. Er zijn namelijk wel degelijk subtiele verschillen in de vorm van de gereedschappen en het gebruikte materiaal waaruit deze bestaan (hout, ijzer en hoorn i.p.v. plastic en staal).
Het schrijnwerkerschap van het Sint Thomasgilde vangt dan ook aan met het onderzoeken en nabouwen van houtbewerkingsgereedschappen. We baseren ons hierbij op archeologische vondsten. Helaas zijn dat er niet zoveel; het meeste ‘afval’ houten gereedschap belandde in de haard, Daarnaast afbeeldingen van gereedschappen in boeken, schilderijen en beelden uit die tijd. We hebben het geluk dat Jozef timmerman van beroep was en Noach de ark bouwde, en hierdoor relatief veel houtbewerkingsgereedschappen via
afbeeldingen uit de middeleeuwen beschikbaar zijn. Ook geven inboedellijsten uit die tijd soms (de kostbare) gereedschappen weer, al weten we dan niet hoe ze eruit zagen. Bovendien is het niet altijd duidelijk wat het voorwerp is. Is een ploeg in het bezit van een timmerman een landbouwwerktuig of een speciale schaaf? Beide zijn mogelijk.

We hebben inmiddels een unieke collectie van gereedschappen – replica’s en antieke – opgebouwd die tijdens middeleeuwse evenementen zoals op kasteel Hernen en het (Pre) Historisch Dorp Eindhoven in actie komen. Een van onze topstukken is een replica van een eind 14e-eeuwse booromslag afkomstig uit de put bij kasteel Merwede (Dordrecht).

Replica boren; de 2de is de replica van de oudste booromslag (1370), de 4de is een replica van de Dordtse spijkerboor.

De booromslag of spijkerboor is een Noord-Europese uitvinding (sommigen beweren zelfs een Nederlandse), die zijn opwachting maakte aan het einde van de 14de eeuw. De Dordtse boor is de op één na oudste, maar compleet op de ijzeren lepelboor na. Het is bijzonder om zowel het origineel als de replica in handen te hebben gehad.

De originele laat 14e eeuwse booromslag uit de waterput van kasteel Merwede bij Dordrecht.

Scapradekijn voor het Muiderslot

Met deze gereedschappen voert het Sint Thomasgilde zijn ambacht uit, zoals het maken van reconstructies van middeleeuwse meubels (stoelen, tafels, banken, kisten en een kleine schrijn voor Sint Thomas).

Deze meubels zijn voornamelijk voor eigen gebruik en worden voor een deel ook tijdens de levende geschiedenis evenementen meegenomen en gebruikt. Een uitzondering hierop vormt de scapradekijn die in de rode kamer van het Muiderslot hangt. Binnenkort begint het Thomasgilde aan een zeskantig gotisch tresoor voor kasteel Hernen.

Voordat we aan een meubelstuk beginnen wordt nauwkeurig bij originele exemplaren onderzocht hoe deze geconstrueerd zijn, waarna een eigen constructieplan wordt gemaakt. Onze meubels zijn geen exacte replica’s, maar variaties op bestaande middeleeuwse exemplaren. Eigenlijk net zo als een middeleeuwse schrijnwerker dat deed.

Schrijnwerkers uit een 14de-eeuws gilde zijn heeft nog een bijkomend voordeel: de gilden zijn net in opkomst, kennen nog weinig restrictieve bepalingen. Zo kunnen we ook - zonder problemen met het gilde te krijgen - gebruik maken van onze houtdraaibank, iets wat later alleen door het houtdraaiergilde uitgevoerd mocht worden.

Tapijt-reünie in 2017 in Klooster Wienhausen. Het origineel staat op de achtergrond. Twee stroken van ons tapijt op de voorgrond.

Het Sint Thomastapijt

Het klooster Wienhausen bij de Luneburger heide in Duitsland bezit een enorme collectie middeleeuwse kisten. Iedere intredende non nam haar eigen kist mee die achterbleef na haar dood. Een waar walhalla voor de re-enactment schrijnwerker. Maar dit klooster bleek ook nog iets anders te herbergen: een geborduurd wandtapijt over het leven van Sint Thomas, gemaakt in 1370, exact dezelfde tijd van onze levende geschiedenisgroep.

Het tapijt beschrijft het leven van Sint Thomas in drie regels ‘strip’-vorm, zoals beschreven in het apocriefe Thomas evangelie en de heiligenlevens. Het vertelt de reis die de apostel na de dood van Jezus maakte naar India, hoe hij voor koning Gundophorus een paleis bouwde in de hemel (in plaats van op aarde), en uiteindelijk de martelaarsdood stief.
Hetzelfde verhaal is ook op een raam in de kathedraal van Chartres te bewonderen, het tapijt eindigt echter met een ketters stukje, waarbij Sint Thomas ook opgestaan is uit de dood.

Devoot werken aan het wandtapijt

Het Thomasteppich is ruim 4 meter breed en 2 meter hoog en geborduurd met een speciale kloostersteek. Hierbij blijft alle borduurwol aan de zichtbare kant van het tapijt – een besparing van de benodigde wol en in gewicht van het tapijt. Een wetenschappelijke studie van de Luneburger wandtapijten (het klooster bezit nog veel meer wandtapijten) heeft aangetoond dat alle werkzaamheden die nodig waren voor het

maken van het tapijt door de nonnen zelf werden uitgevoerd: kaarden, spinnen, wol verven, en borduren. Het werken aan een dergelijk heiligentapijt werd als een devotie gezien. Meerdere nonnen werkten aan een tapijt, wat te herkennen is aan de variatie in steken van de tapijtdelen. Bijzonder aan het tapijt is dat de oud-Duitse (Dietse) tekst gemakkelijk door ons te lezen is, maar moeilijk door de nu in het klooster woonachtige conventialinnen (nonnen). Diets lijkt meer op het huidige Nederlands dan het Duits.

Natuurlijke kleurstoffen vervagen na verloop van tijd

Bij het aanschouwen van het originele tapijt werd het plan door Anne en Katinka opgevat een replica te gaan maken, maar in iets kleiner formaat – ongeveer 2 bij 1 meter.

De huidige conventionalinnen van klooster Wienhausen waren ons zeer behulpzaam met informatie die we nodig hadden voor het project.

De door ons gebruikte borduurwol is niet zelf gemaakt, maar bij een traditioneel bedrijf handmatig met natuurlijke kleurstoffen gekleurd. Dit heeft ook zijn traditionele bijeffecten: we merken dat, net zoals bij het middeleeuwse tapijt, sommige kleuren al beginnen te vervagen onder invloed van licht, zoals bijvoorbeeld het lichtgroen van de bomen.

Na vele jaren noeste arbeid is het tapijt halverwege gevorderd.

Anne aan het borduurraam in een vensterbank op kasteel Hernen.

Rythmomachia en andere bordspelen

Een bladzijde met het rythmomachia bord uit manuscript Avranches MS235 folio 77 verso, uit het einde van de 12e eeuw. De cijfers zijn hier nog romeinse getallen.

Het edele schaakspel (met andere regels dan nu) stond in hoog aanzien in de middeleeuwen, maar men werd pas echt als een goed ontwikkelde persoon gezien als je ook het spel Rythmomachia beheerste. Schaak wordt nu nog steeds gespeeld, maar wie speelt er nu nog Rythmomachia, de strijd tussen de getallen?

Rythmomachia is een spel dat in de 1030 door de monnik Asilo van de kloosterschool van Wurzburg werd uitgevonden, waarbij de even getallen (en de daarbij afgeleide getalsproducten) tegen de oneven getallen strijden met als doel een aritmetische, harmonische, geometrische, of nog beter allemaal tegelijk, getalscombinatie op het veld van de tegenstander te maken. De diepere betekenis van het spel is dat het inzicht in de goddelijke schepping zou geven, waar getalsverhoudingen belangrijke rol spelen.

Het spel werd later ook als hulpmiddel gebruikt aan de middeleeuwse en renaissance universiteiten voor de studie van de Boëtische getallenleer. Hierdoor zijn er ook veel manuscripten overgebleven die het spel en zijn regels beschrijven. Na de 17de eeuw raakte de getallenleer echter in onbruik, waardoor het spel uit het zicht verdween.

Rythmomachia is een spel met een houten spelbord van 8 bij 16 velden en houten spelstukken. Het is een bijzonder middeleeuws spel, mede door zijn relatieve onbekendheid. Reden genoeg voor het Thomasgilde om het na te maken. Er bestaan veel meer bijzondere en obscure middeleeuwse bordspelen. Inmiddels hebben we hiervan een grote verzameling opgebouwd. Natuurlijk zitten ook de bekende bordspelen, zoals het molenspel, alquerque of het schaakspel in onze collectie. Onze reconstructie van dit laatste spel speelde in de documentaire van "Het Woud der Verwachting" over Hertog Willem een prominente rol.

Schaakspel van gewei van edelhert naar 11de-eeuws voorbeeld, Noyon Fr.

Meer informatie is hier te vinden:

T. Kohwagner-Nikolai. 2006. ‘Per manus sonrorum’. Niedersächsische Bildstickereien im Klosterstich (1300-1583). Martin Meidenbauer verlag. ISBN 978-3-89975-082-9.
Arno Borst, 1986. Das mittelalterliche Zahlenkampspiel. Karl Winter Universitatsverlag, Heidelberg, Germany. ISBN 3-533-03751-7.
Ann E. Moyer, 2001. The Philosophers game – Rithmomachia in Medieval and Renaissance Europe. University of Mitchigan Press, USA. ISBN 0-472-11228-7
J-F. Goret, M. Talon en J-H. Ivinec, 2009. Le jeu d'echecs de Noyon dans sons contexte archeologique et historique. Revue Archeologique de Picardie 2009: 79-119.
Windisch-Graetz, F. 1982. Mobel Europas I – von Romanik bis zum Spatgotik. Klinkhardt & Biermann, Munchen, Germany. ISBN 3-7814-0212-6
De blog van het Sint Thomasgilde: https://thomasguild.blogspot.nl
Nijmeegse geschiedenis: https://www.noviomagus.nl/.
Pia Wilhelm. Geen datum. Kloster Wienhausen band III - Die Bildteppiche.
Jan Kuys en Hans Bots. 2005. Nijmegen: geschiedenis van de oudste stad van Nederland Deel 2, Middeleeuwen en Nieuwe Tijd. Uitgeverij Inmerc.