Hofmakerij in Gelre

Hofmakerij in Gelre ± 1407

Wie zijn die mensen die de Gebroeders Van Lymborch hebben getekend?

Zilverstifttekening op geglad papier, retouche met pen en inkt e/o penseel. Met de fluit richting jonkvrouw wijzend maakt de jonker haar het hof en slaat zijn ogen neer. Haar chaperon staart naar de fluit. Zij streelt het hondje, symbool voor trouw. De dame, die zwanger oogt, keert glimlachend het hoofd af. De tekening wordt qua inhoud en stijl met het Hof van Gelre en de Gebroeders gerelateerd, datering en aankleding kloppen. Coll. UB Uppsala.

Gebroeders Van Lymborch als tekenaars

Om boeken te kunnen verluchten met scènes uit het hofleven, zoals de Gebroeders Van Lymborch deden in opdracht van Jean de Berry, waren werktekeningen nodig. Kunstenaars die muurschilderingen maakten konden ook profijt hebben van zo'n werktekening.
Vaak brengt men tekeningen van een liggend formaat in verband met muurschilderingen, hetzij als schets vooraf of achteraf als nabootsing van de schildering.
Overigens kan zo'n tekening ook beschouwd worden als een zelfstandige, onafhankelijke kunstvorm. Het Rijksmuseum te Amsterdam toonde bij de Maelwael-tentoonstelling de prachtigste (werk)tekeningen.

y
Silverstiftsteckning - hovfolk från Geldern

De Universiteitsbibliotheek van Uppsala is in het bezit van zo'n tekening van de Gebroeders Van Lymborch.
Het gaat om een zilverstifttekening (17.5 x 22.5 cm), die grotendeels met pen en/of met een fijne penseel is bijgewerkt met inkt van gebrande omber. 1)

Verborgen boodschap

Bij de dame rechts zijn de lijnen in zilverstift nog net zichtbaar, zo ook bij het gezicht links van haar profiel.
De overige vier personages die paarsgewijs op de tekening staan, spelen op het eerste gezicht de hoofdrol. De jonker die zijn fluit richting jonkvrouw laat wijzen. Zij aait het hondje dat op de arm van haar chaperon ligt. De handeling met de fluit staat symbool voor een toenadering met een bepaalde bedoeling, terwijl het hondje trouw symboliseert en meer in het bijzonder de huwelijkstrouw. De dame die zwanger oogt, wendt glimlachend het hoofd af, maar moedigt arm-in-arm de jonker aan.

De Zweedse tekst op de website van de UB Uppsala meldt dat de fluit verwijst naar verleiding en lust. We komen erop terug, omdat die verborgen boodschap ons heeft geholpen de veronderstelde identiteit van deze personages enigszins aannemelijk te maken. Lust gold in de Middeleeuwen als één van de zeven ondeugde n, nl. Luxuria (onkuisheid - lust - wellust).

Verloving - Aprilblad Les Très Riches Heures

De tekening lijkt wat enscenering betreft verwant aan de verloving van het aprilblad in de kalender van
Les Très Riches Heures dat de Gebroeders Van Lymborch voor de hertog van Berry vervaardigden.

Vier mensen bijeen voor het intieme moment waarop iets dat onzichtbaar blijft, wordt overhandigd. Mogen we de tekening inclusief de figuranten beschouwen als een voorloper van deze miniatuur?

De personen bij de verloving zijn redelijk overtuigend geïdentificeerd: vlnr vader Bernard VII d'Armagnac, verloofde Charles d'Orléans, moeder Bonne de Berry en verloofde Bonne d'Armagnac.

Omdat de Gebroeders Van Lymborch méér dan eens vanuit Frankrijk naar Nijmegen kwamen, vooral om familiezaken te regelen, kan de tekening heel goed van hun hand zijn. Een datum voor de vervaardiging
van deze tekening voorafgaande aan het ontstaan van het aprilblad voor het Getijdenboek Les Très Riches Heures (1411/12-1416) lijkt voor de hand liggend.

Uiteindelijk allemaal familie

Alleen deze tekening uit de Universiteitsbibliotheek te Uppsala houdt de herinnering aan de relatie tussen de Gebroeders Van Lymborch en het Gelderse Hof levend. Natuurlijk is hun carrière in Frankrijk hier opgemerkt. Wie weet waar en wanneer hertog Willem hen heeft ontmoet toen hij in 1401 vanuit Mouzon aan de Maas met Louis d'Orléans meeging naar diens slot Coucy, waar hij als doopheffer de pasgeboren dochter van Louis d'Orléans en Valentina Visconti ten doop mocht dragen. Hij zal destijds ongetwijfeld kennis hebben gemaakt met Marie d'Harcourt, ere-hofdame bij Valentina. (Vier jaar later trouwt ze met Reinald IV
de broer van Willem). Vervolgens gingen de hertogen samen naar Parijs waar Louis d'Orléans ervoor zorgde dat Willem de leeneed aflegde bij diens broer Charles VI, koning van Frankrijk. Later datzelfde jaar volgde Reinald IV dit voorbeeld van zijn broer Willem.

Willems echtgenote Catharina van Beieren-Holland overleed 10-11-1400 en hijzelf op 16-02-1402 zonder wettige nakomelingen. Dit leidde tot opvolging door zijn broer Reinald IV. Maryken van Gulik, Willems natuurlijke dochter, huwde kort na zijn dood met Johan van Buren. Hertog Reinald IV gaf Johan slot en heerlijkheid Arcen in leen. Hertog Willem had dit bij zijn leven nog voor Maryken geregeld. Huwelijk en belening vonden op 18 april 1402 plaats, zij was 18 en hij 22 jaar. 2) In 1405 is hun zoon Johan geboren.

Willem / Maria van Arkel, halfwees na 1394

Aan het Gelderse hof vertoefden geregeld de kinderen van Johanna van Gulik (†1394), de enige zuster van Willem en Reinald, die geboren zijn uit haar huwelijk met Jan V van Arkel: Willem en Maria van Arkel. Toen Reinald huwde met Marie d'Harcourt in 1405 werd Maria van Arkel haar hofdame. In 1407 liet Maria zich door Jan II van Egmond, bijgenaamd Jan met de Bellen uit het kasteel Caster schaken. 3) Later vond men het stel in Lobith terug. In 1409 is hun huwelijk gesloten toen zij beiden 24 jaar waren. Hun zoons Arnold en Willem van Egmond zijn in 1410 en 1412 geboren. Omdat Reinald IV en Marie d'Harcourt kinderloos bleven, wilde men Willem van Arkel als opvolger, tot hij in 1417 in Gorinchem het leven liet. Sindsdien was Arnold van Egmond beoogd opvolger.

Hertogelijk huisgezin

Bovenstaande uiteenzetting is noodzakelijk om een beeld te krijgen wie er zoal tot de gezinde hoorden,
de verwanten van de hertog en de hertogin. De rijke kledij en hoofdbedekking op de Silverstiftsteckning - hovfolk från Geldern uit de UB te Uppsala versterken
de gedachte dat hier de hertogelijke familie in enge zin is afgebeeld. Het zijn de hoofdrolspelers uit het drama dat zich in het eerste kwart van de 15de eeuw aan het Hof van Gelre voltrok. Er is weinig te kiezen en dat maakt de identificatie vrij eenvoudig op één na.

Marie d'Harcourt ± 1404

Maria van Gelre ± 1409

Marie d'Harcourt in hortus conclusus, miniatuur in haar Gebedenboek. f.019v

Marie d'Harcourt (?), tekening UB Uppsala

Marie d'Harcourt, miniatuur in haar Gebedenboek. f.019v

Portret Marie d'Harcourt in Gebedenboek

Van alle personages op de tekening oogt de dame rechts ouder dan de rest. Enige overeenkomst met Marie d'Harcourt, hertogin van Gelre is te bespeuren als we die vage afbeelding isoleren en vergelijken met het portret in de hortus conclusus. Kenmerkend zijn het hoog opgeschoren voorhoofd, het kapsel (pruik?) en het profiel. Beiden dragen een rijke houppelande, al is die niet dezelfde. De dame op de tekening maakt een wat oudere indruk ten opzichte van de miniatuur.

Je vraagt je daarom wel af of die miniatuur voor haar Gebedenboek mogelijk eerder geschilderd is, bij wijze van vooruit gezonden portret, waaromheen in later stadium het decor door een iets te vlotte hand is toegevoegd. Dat zou kunnen verklaren hoe op haar houppelande een rode verfspat zit van dezelfde kleur als de bloemen uit haar tuin. Zelfs een gedeeltelijke overschildering van haar houppelande is vastgesteld. Geknoei kan men de Gebroeders toch niet verwijten?

Die veronderstelling lijkt ook gewettigd vanwege het feit dat het decor rondom het portret toch niet de hand van de Gebroeders verraadt, terwijl de houppelande in een zeldzame stippeltechniek is vervaardigd, zoals bij uitvergroting blijkt, ongelooflijk knap! Het atelier van Het Woud der Verwachting is vergelijkbare changeant zijde met peau d'âne structuur op het spoor gekomen, geknipt voor de houppelande van Marie d'Harcourt.

Draagt Marie d'Harcourt (?) een boeket of tasje in de linkerhand?

Als Marie op 24 februari 1380 is geboren, was zij 25 jaar toen zij met Reinald IV trouwde. Stel je eens voor dat haar portret al in 1401 door Willem of Reinald uit Frankrijk is meegebracht - zij was toen 21 jaar jong - en uiteindelijk is verwerkt in haar Gebedenboek. Daar is men pas na haar huwelijk mee begonnen.

Uit het colofon in het boek weten wij dat Helmich die Lewe in 1415 klaar was met het schrijven op Mariën-born, het Augustijnenklooster in Arnhem. Pas daarna volgde de illuminatie, wellicht in Nijmegen. Omdat de
Gebroeders in 1416 stierven, stopte hun bemoeienis.

Het benieuwt ons of het portret van Marie van meet af aan deel uitmaakt van de opzet van het Gebedenboek, of later is ingevoegd; of de soort en kwaliteit van het perkament gelijk is aan de andere bladen. In elk geval is de opzet van de miniatuur met de hemelboog maar één keer vaker aangetroffen in het Gebedenboek. Ook is het blad aan de bovenzijde afgesneden. Op de keerzijde f.019r staat alleen de tekst in rode letters: Hier beghint van den heiligen alle dat jair durch.
Van sinte andriese dein apostole antifoon.

De tekening verbeeldt een situatie voor het huwelijk van Jan met de Bellen en Maria van Arkel in 1409.
Als Marie d'Harcourt een boeket achter de hand heeft,
kun je de hofmakerij dan als strijd om de bruid zien?
Op het aprilblad plukken hofdames bloemen, passend symbool bij ontluikende liefde tussen twee mensen.

Bevat de allegorie historische componenten?

Prof. dr. Eberhard König gaf bij zijn bewijsvoering dat The Tenschert Hours het getekende getijdenboek van de Gebroeders is, aan dat het verhalende karakter van hun werk zo ongeveer hun handelsmerk is.

Tot nu toe is deze scène uitsluitend als een allegorie opgevat. Enerzijds een jongeman, die met een fluit in zijn uitgestoken hand in de richting van de jonkvrouw die hij begeert, een iets te pikant gebaar maakt. Anderzijds de reactie van de jonkvrouw, die door het hondje te strelen, aangeeft te kiezen voor het zinnebeeld van huwelijkstrouw en niet voor verleiding en lust. Trouw tegenover ontrouw, of zedigheid ten opzichte van wellust.

Hofdame geschaakt door de koene ridder

Maar de Gebroeders fantaseren niet, dit zijn mensen van vlees en bloed. Herkenbare personen, zoals men ook ontmoet in de kalenderserie voor Jean de Berry.

De jongeman met de fluit kan Jan met de Bellen zijn, zelfs al zou het geen bellenstreng zijn die schuin over zijn borst is afgebeeld, maar de kartelrand van een kledingstuk.

Dus Jan II van Egmond (22), die Maria van Arkel schaakte uit het kasteel Caster in het Guliker land, dat wil zeggen met haar medeweten en instemming.
Ondanks het strelen van het hondje als symbool voor trouw, is Maria van Arkel op enig moment blijkbaar voor zijn avances bezweken. Men vond het stel later bij Lobith terug.

De chaperon links van Maria van Arkel (22) staart met gesperde ogen naar het zinnebeeld van verleiding en lust. Zou hij haar broer kunnen zijn, Willem van Arkel (24), die in 1407 vanuit Holland naar Gelre vluchtte vanwege oorlogsdreiging? Evenmin is uitgesloten dat de baardige man haar vader is, Jan V van Arkel (45), die aarzelt om zijn dochter aan deze flierefluiter toe te vertrouwen en zich tegen een huwelijk heeft verzet. Of zou Johan van Buren (27) in beeld zijn, echtgenoot van Maryken van Gulik, de zwangere jongedame?
Drie verschillende kandidaten als mogelijke identiteit voor dit personage. Maar zo eenvoudig ligt het niet!

De ontvoering tijdens een feest op 13 september 1407 in het slot Caster in het hertogdom Gulik wekte alom beroering. Vader Jan V van Arkel reageerde furieus, hij was niet van plan om deze schaking door Jan van Egmond door de vingers te zien. Alle veerlui op Rijn & IJssel werden gewaarschuwd evenals de lokale gezagsdragers op de Veluwe. Op 15 september heeft men ze bij het veer van Lobith opgepakt. Reinald liet een contract met huwelijkse voorwaarden maken. De halsstarrigheid van Jan V stond een huwelijk in de weg. Ook broer Willem was niet vergevingsgezind.
De bruidsroof kan wijzen op onwil of onvermogen van Jan van Egmond om een bruidsprijs te betalen.
Door de verzoening met Jan V van Arkel dankzij de bemiddeling van hertog Reinald IV zijn ze op 24 juni 1409 getrouwd, twee jaar na de schaking. De hertog had 6.000 Franse kronen als huwelijksgift beloofd.

Ook als de jongeman met zakmuts en fluit rondom zijn borst geen zogeheten bellenstreng draagt, zou hij heel goed Jan II van Egmond kunnen zijn, bijgenaamd "Jan met de Bellen".

Maria en broer Willem van Arkel? Tevens het trouwe schoothondje.

Wie is de opdrachtgever?

De miniaturen in Les Très Riches Heures zijn door de Gebroeders Van Lymborch vervaardigd dankzij de opdracht die Jean de Berry aan hen had verleend.
Wie de opdrachtgever was van de Hofmakerij bij het Gelderse Hof is moeilijk te achterhalen, tenzij er in de
hertogelijke rekeningen nog een betaling te vinden is.

Niet uit te sluiten valt dat Marie d'Harcourt opdracht-gever was. Wie van de anderen had enig belang bij
het vereeuwigen van dit moment suprême? Vanuit
haar positie als hertogin van Gelre en Gulik en gravin
van Zutphen kon zij de Gebroeders Van Lymborch die
zij al uit Frankrijk kende, zo'n opdracht wel verlenen.

Net zo goed als in de kalenderserie Jean de Berry is geportretteerd tijdens zijn Nieuwjaarsreceptie op het januariblad, kon Marie d'Harcourt niet ontbreken op de eerste de beste tekening die in haar opdracht zou zijn vervaardigd. Je vraagt je dan wel af waarom die niet is afgemaakt en ook welk motief daarachter zat.

Maryken van Gulik, ogenschijnlijk zwanger, kreeg haar eerste zoon in 1405, gevolgd door nog twee zonen. Wendt zij zich tot de hertogin?

Motief, concept en bestemming

De fazantenveer op het hoofd Marie d'Harcourt is symbool voor vruchtbaarheid en stoutmoedigheid. Heeft zij bij deze hofmakerij een sleutelrol vervuld?Wij kennen geen kunst van de Gebroeders die aan het Hof van Gelre te linken is dan die zilverstifttekening. Geen getijdenboek of reisaltaar, geen eregalerij van de negen besten, geen muurschildering, of toch wel?

Het portret van Marie d'Harcourt? Was haar motief dankbaarheid jegens de Gebroeders? Wilde zij méér portretten van degenen die haar gezinde vormden? Niet stijf op een rij naast elkaar, maar geënsceneerd
in een natuurlijke setting. Of de Gebroeders voor haar
iets konden ontwerpen dat als muurschildering in een privévertrek kon worden aangebracht? Dat wilden ze wel, getuige deze zilverstifttekening, nog in concept.
Kasteel Rosendael was de favoriete verblijfplaats van Marie d'Harcourt en Reinald IV. Toen de Donjon van Rosendael in 1412 uitbrandde, lieten zij deze direct daarna herstellen. Prima bestemming voor zo'n scène.

De identiteit van de chaperon in het Gelders Hofgezelschap onthuld, op bronnen gebaseerd

De chaperon biedt Maria van Arkel een hondje aan, symbool voor huwelijkstrouw, dat zij streelt. Hij is niet haar vader Jan van Arkel, broer Willem of de man van Maryken van Gulik, maar een echtgenoot in spe.
Gezien zijn positie - links van Maria van Arkel - kan
kan hij (nog) niet haar echtgenoot zijn. Op zijn hoofd draagt hij le chaperon coiffé en bonnet avec le guleron au crête de coq. Vertaald: de kaproen als muts met een lamfer in de vorm van de hanenkam.

Die hanenkam staat symbool voor de viriliteit van de man, bevestigt zijn afkomst en onthult zijn identiteit. De hanenkam kan verwijzen naar het wapen van de familie Spede dat in het Wapenboek Gelre via een haan van keel op een schild van goud wordt verbeeld.

Maria van Arkel blijkt een zoon gebaard te hebben, verwekt door Sibert Spede, vóórdat zij met Jan van Egmond is gehuwd. Dit kunnen we concluderen uit een akte van 1434, waarin Arnold, Hertog van Gelre, spreekt over zijn (half)broer Goswin (Goessen) Spede, zoon van Sibert Spede (ca.1330-1410/1)
(4: Fahne 93)
Arnold van Egmond en Goswin Spede hebben dus dezelfde moeder, Maria van Arkel, en verschillende vaders, Jan van Egmond en Sibert Spede. Het zou kunnen dat Sibert Spede en Maria van Arkel formeel niet gehuwd zijn geweest; een huwelijksdatum is niet gevonden. De overlijdensdatum van Sibert Spede ligt tussen 9 november 1410 en 9 februari 1411 (NRW Straelen 1 U/7969A).

Wapenboek Gelre f.91r Gosen Spe

Ook blijkt verwantschap tussen de families Van Arkel en Spede bij het overlijden van Johan van Hoenselaer (ca 1400) als zijn goederen naar de families Spede, Van Wijenhorst en Van Arkel gaan (4: Fahne p.77).

Reconstructie houppelande Marie d'Harcourt door het atelier van Het Woud der Verwachting

De houppelande van het portret van Marie d'Harcourt lijkt qua model op die van Maria van Arkel maar wijkt daarvan in details af. Bij Maria van Arkel zien we aan de houppelande echte lurven, schijnmouwen die bij de schouders aangezet zijn en net de grond raken, terwijl zij de armen vrij kan bewegen. Maar Marie d'Harcourt steekt de armen uit haar mouwen, die ± 2,75 m. lang zijn en op haar sleep liggen.

Ook de inkepingen van de mouwen zijn verschillend, bij de tekening is een bladmotief gebruikt, bij Marie d'Harcourt zijn het sikkelvormige insnijdingen.
Het boordje bij de tekening is gelobd, bij Marie komt de voering van de houppelande hoogst eenvoudig tevoorschijn. Door nauwkeurig te vergelijken komen de verschillen aan het licht.

Maria d'Harcourt in hortus conclusus, miniatuur in het Gebedenboek f.019v

Maria van Arkel mogelijk met Sibert Spede, zilverstifttekening UB Uppsala

Noten

1) Op de website van de Universiteitsbibliotheek Uppsala wordt lila genoemd, elders lezen we paars. De terminus technicus zou volgens Aebele Trijsburg omber zijn, maar die geeft een bruine kleur. Gebrande omber geeft een lila of paarse kleur. Vooralsnog gaan we daar vanuit. Overigens berust de materiële beschrijving van het proces van vervaardiging op experimenten van Aebele Trijsburg, die de verschillende technieken beproefde bij het doorgronden van de uitvoeringspraktijk bij het Getekende Getijdenboek van de Gebroeders Van Lymborch.
Inès Villela-Petit, BnF, spreekt van een genre: portrait d'encre.

2) 1402 april 18. (zu Randerode). Reynolt (IV) hertog van Gulik en Gelre geeft na overleg met zijn raden Johan van Loen, heer van Heinsberg en Lewenberch, Engelbrecht Nyt van Birgel, erfmaarschalk van Gulik, Willem heer van Sintzich, Johan Schelart van Obbendorp, Wilhelm van Platten, Dederich heer van Wisch, erfmaarschalk van Gelre, slot en heerlijkheid Arcen (Aerssen) in leen aan Johan van Buren, zoon van wijlen Johan van Buren, ridder, die nu gehuwd is met Maryken, bastaarddochter van Willem, hertog van Gelre en Gulik, zijn broer. Doorninck, acten 1400/04 p 113/14.
3) Schaking geschiedt met medeweten en instemming van de dame in kwestie in tegenstelling tot ontvoering of bruidsroof
4) Anton Fahne, Urkundenbuch des Geschlechts Spede jetzt Spee, Cöln 1874