Steenbok

Sterrenbeeld - Steenbok

De verbeelding van Steenbok door de gebroeders Van Lymborch

Fig. 1 / Sterrenteken Steenbok, detail uit de hemelkoepel van het januariblad in de Très Riches Heures. Musée Condé,

Fig. 3 / Capricorn, 14e-15e eeuw, glas-in-lood, English School, Denver Art Museum / Berger Collection, 2020-11

Fig. 2 / Steenbok in de Belles Heures, januariblad f. 1v. New York, Metropolitan Museum of Art / Cloisters collection.

Fig. 4 / Steenbok uit de miniatuur van de anatomische mens, f.14v in Les Très Riches Heures, Chantilly, Musée Condé

De wonderlijke sterrenwereld verbeeld in opdracht van Jean de Berry

Onlangs opperde iemand om mensen aan te moedigen om lokaal alle lichten te doven met geen enkel ander doel dan ons te kunnen vergapen aan de wonderlijke sterrenwereld. Uiteraard 's nachts en bij voorkeur in een stad. We kennen al de nacht van de nacht maar dit gaat verder. Er zijn ook websites die tips geven waar in Nederland de mooiste nachthemel gefotografeerd kan worden. De betovering die uitgaat van de sterren liet ook Jean de Berry niet koud. Integendeel, Lubert Hautscilt, abt van Brugse Eeckhouteabdij, die in 1398 een planetarium bouwde, vroeg hem lid te worden van zijn broederschap van elf geestelijken en leken om kennis te delen over sterren en planeten. Daar had hij wel oren naar en liet zich in 1402 inlijven. In 1403 gaf Lubert hem het boek Liber astrologiae cadeau. *)
Zou het kunnen dat deze persoonlijke betrokkenheid en de daarmee verworven kennis Berry heeft aangezet tot het prominent afbeelden van dierenriemtekens in zowel de Belles Heures als in Les Très Riches Heures?
Kan de unieke afbeelding van de nachtelijke hemel in de kalender aan deze relatie toegeschreven worden?

In deze bescheiden bijdrage beperken we ons tot hun verbeelding van het dierenriemteken Steenbok (van 22 december t/m 19 januari). In de kalender van de Belles Heures hebben de gebroeders Van Lymborch het teken Steenbok uit de dierenriem verbeeld zoals in hun tijd gebruikelijk was. De zonderlinge symboliek van dit gehoornde dier verenigd met een schelphoorn vraagt om opheldering. Vooral ook omdat zij in het getijdenboek Les Très Riches Heures vrijwel dezelfde vorm gekozen hebben, weer die combinatie van een Steenbok met een achterlijf dat ogenschijnlijk uit een schelphoorn verschijnt of ermee verenigd is. Tenslotte is deze (net iets anders) afgebeeld bij de astrologische mens in het getijdenboek Les Très Riches Heures.
Overal draagt Steenbok twee hoorns op de kop terwijl zijn achterlijf in een nautilusschelp of slakkenhuis zit.
In Medieval Calendars and the Zodiac meldt Teresa
Pérez Higuera dat de Steenbok/slak combi populair was in hun tijd. De dierenriem in het plafond van de Dendera tempel toont Steenbok met vissenstaart. Zij noemt de 100% Steenbok versie zeldzamer/jonger.**)

Fig. 4 / Anoniem, miniatuur in de kapitaal van de oorkonde van de inlijving van Jean de Berry in de broederschap van Lubert Hautscilt te Brugge, 1402. Parijs, Archives nationales de Fance, AE II 422.

Fig. 5 / Capricorn, c. 1440-1450 Book of Hours, the Fastolf Master, Bodleian Library, Oxford C.160. MS. Auct. D. inf.2, 11, fol 12r

Fig. 6 / Steenbok / vissenstaart, reliëf in zodiac van de Dendera tempel (Cleopatra Vll, 50 BC)

Symboliek van Steenbok & schelphoorn combi vraagt om opheldering

Steenbok heeft twee hoorns op de kop terwijl zijn achterlijf op een nautilusschelp of slakkenhuis lijkt. De Utrechtse doopbelofte uit de achtste eeuw eiste de afzwering van heidense en bijgelovige praktijken voor men tot Christen gedoopt kon worden. Welke dat zijn
staat in de ‘Indiculus superstitionum et paganiarum’ =
(vertaald) ‘lijstje bijgelovige en heidense zaken’. Dit lijstje vermeldt: ‘tempestatibus, cornibus et cocleis’ =
(vertaald) stormen (blazen op) hoorns & schelphoorns
Samengevat betreft dit een verbod op heidens kabaal voor aspirant-gelovigen. Je kreeg je doop niet cadeau, er moest iets tegenover staan, nl. afzien van tradities. Belofte maakt schuld bleek al gauw; aan wild geraas / heidens kabaal bij Oud & Nieuw bestaat geen gebrek.

Hoornblazen leeft voort als midwinterhoornblazen op houten hoorns van de Eerste Advent tot Driekoningen in Oost-Nederland, Polen, Baltische staten en net over de Duitse grens. Schelphoornblazen aan de kust stierf een stille dood. Oorspronkelijk blies men bij de Wilde Jacht om Wodan en zijn dodenleger te helpen de mythische wolf Fenrir verjagen; die belaagde rond de kortste dag de zon met het risico dat die voor altijd zou verdwijnen, of zelfs door de wolf verslonden zou worden, volgens voorchristelijke bronnen. Feit blijft dat Steenbok/Capricornus (NB cornus = hoorn) door de Van Lymborchs met de 'eigentijdse' schelphoorn is verenigd, wat zich niet via de Indiculus laat verklaren. Maar de analogie is wel verbazingwekkend.***)

Fig. 7 / Liber Astrologiae, Georgius Zothorus Zaparus Fendulus f26r, Brugge 1400/03, Morgan Library & Museum, New York Opdrachtgever Lubert Hautscilt, schenking aan Jean de Berry

Fig. 8 / Bodleian Library MS. Bodl. 614 f.21r, midden 12de eeuw, University of Oxford. Steenbok verbeeld met de vissenstaart evenals in het oude Egypte.

*) Jean-Baptiste Lebigue, Jean de Berry à l’heure de l’Union. Les Très Riches Heures et la réforme du calendrier à la fin du Grand Schisme. Christine Barralis, Jean-Patrice Boudet, Fabrice Delivré, et al. Église et État, Église ou État? Sorbonne, Parijs, 2014, p. 367-389. Lebigue vermoedt een verband tussen Berry's relatie met Lubert Hautscilt en de keuze het hemelgewelf op de kalenderbladen af te beelden.
**) Teresa Pérez Higuera, The Art of Time. Medieval Calendars and the Zodiac. Weidenfeld & Nicolson, London 1998, p. 87.
***) 1. J. van Eijnatten en F. van Lieburg, Nederlandse religiegeschiedenis, Uitgeverij Verloren, Hilversum 2006, tweede druk, p. 57.
2. F.E. Farwerck, Noordeuropese mysteriën en hun sporen tot heden, Uitgeverij N.Kluwer N.V. - 1978 - 2e druk, p. 205.
3. Mircea Eliade, Rites and symbols of initiation. The mysteries of birth and rebirth. Harper & Row publishers, New York, 1975, p..83-84.