Albarello

De vroeg-Europese albarello, een kekke pot voor pillen en patsers

twee albarelli, Florence, 15de eeuw, 22,9 cm hoog 18,3 cm breed, The Metropolitan Museum of Art, New York

Wat is een albarello?

De term albarello wordt gebruikt voor een cilindervormige pot met een ingesnoerde basis en een korte, brede hals. In de 15de eeuw werden Spaanse en Italiaanse pottenbakkers beroemd om hun majolica-producten, waaronder de albarello. Zowel de majolica-techniek als de vorm van de albarello waren echter geïmporteerd uit het Midden-Oosten. (afb.1)
In dit artikel vertel ik iets over de Spaanse en Italiaanse albarelli uit de late middeleeuwen en de renaissance.

Hieronder kan je mijn filmpje over de reconstructie van een 15de-eeuwse albarello bekijken. Denk eraan om je geluid aan te zetten, de voice-over is in het Nederlands.

Hoe werden albarelli gemaakt in de renaissance?

Mijn werkwijze in de video wijkt iets af van het traditionele productieproces van de albarello. Door Cipriano Piccolpasso (1524 - 21 november 1579) weten we heel wat over de fabricage van vroege Italiaanse majolica. Hij is zo vriendelijk geweest om een handleiding na te laten, genaamd Li tre libri dell'arte del vasajo - De drie boeken van de pottenbakkerskunst. Dit geeft ons de mogelijkheid om de schopschijf uit de video te vergelijken met de illustratie van Piccolpasso. (afb.2) Er zijn drie belangrijke verschillen. Ten eerste was de renaissance-schopschijf grotendeels van hout. Ten tweede had hij glijlagers in plaats van kogellagers. Een derde verschil is dat de bovenste schijf waarop de klei werd gevormd volgens Piccolpasso speciaal was ontworpen voor specifieke waren. Als de pottenbakker een andere vorm moest draaien, wisselde hij de schijf. [1] Ik weet niet hoe wijdverbreid deze functie was maar ik heb hem nooit op moderne pottenbakkersschijven gezien. Ondanks deze verschillen draait mijn schopschijf vermoedelijk net zo als een renaissance-schijf.

Het recept voor het witte glazuur was vaak gebaseerd op lood en tin. Lood is een zeer stabiel ingrediënt met een laag smeltpunt. Helaas is het ook giftig en schadelijk voor het milieu. Ik werk daarom met een goed gelijkend glazuur dat wel tin maar geen lood bevat.

In de video maak ik een voorbereidende schets voordat ik het penseel oppak. Sommige albarelli zijn oorspronkelijk beschilderd zonder schets. [2] De meer gecompliceerde ontwerpen zijn mogelijk voorbereid met houtskool. Verrassend genoeg schrijft Piccolpasso er geen woord over maar omdat er bijna identieke majolica-producten bewaard zijn gebleven mag je er vanuit gaan dat sommige ontwerpen in een ander materiaal werden opgezet voorafgaand aan het schilderen. [3] Bij een bekende kopieertechniek worden de lijnen van het ontwerp op papier getraceerd met speldenprikken. De pottenbakker legt het papier over het geglazuurde oppervlak van het aardewerk en stuift er fijngemalen houtskool overheen. Het stof slaat door de gaatjes op het glazuur neer en laat een patroon achter als houvast voor de schilder. [4]

Het kleurenpalet in mijn reconstructie is beperkt tot kobaltblauw. De vroegste Europese majolica werd uitgevoerd in mangaanbruin, kopergroen en soms geel en lichtblauw. Het donkerder kobaltblauw werd later geïntroduceerd samen met allerlei tinten geel en oranje, verkregen met antimoon en ijzeroxide. [5] Bijzonder luxueus was het majolica dat van lusterglazuur werd voorzien. Daarmee konden koperkleurige, zilveren en goudkleurige decoraties worden aangebracht. Deze lusterglazuren bevatten onder andere koper, zilver en soms kwik. Ze werden gebakken in een reducerende atmosfeer, waardoor een derde bakfase moest worden toegevoegd aan het toch al ingewikkelde traject. [6] Arabische en Spaanse pottenbakkers ontwikkelden deze techniek tot op een ongeëvenaard niveau.(afb.3) De Italianen bezigden deze techniek slechts plaatselijk en voor een korte periode.

Vroege Europese albarelli werden gebakken in houtovens. Piccolpasso geeft ons een prachtige tekening van een majolica-oven. (afb.4) Hij vermeldt dat de oven na elf uur stoken de juiste temperatuur hoort te bereiken. Op dat moment moet de pottenbakker de gloed van het vuur controleren door verschillende kijkgaten in de ovenwand om er zeker van te zijn dat de hitte gelijkmatig is verdeeld. Zo niet, dan moet hij met de trek spelen totdat de gloed overal even helder is. [7]
Het was een hele uitdaging om het aardewerk te beschermen tegen vlammen en andere schadelijke invloeden. Daarom werden majolica-producten in cilindervormige aardewerken omhulsels geplaatst. Deze werden gevuld met één of meer geglazuurde producten en in de oven op elkaar gestapeld.

Het is goed om te onthouden dat keramiekwerkplaatsen kleine of grotere groepen werknemers hadden, waardoor verschillende niveaus van specialisatie mogelijk waren. [8] Bepaalde keramisten hebben mogelijk het grootste deel van hun carrière besteed aan draaiwerk, anderen aan glazuren of schilderen en weer anderen aan het stoken van ovens. Het idee dat een pottenbakker in zijn eentje het hele productieproces zou uitvoeren, is niet in overeenstemming met de manier waarop het er normaal gesproken aan toeging in de majolica-ateliers van de 15de en 16de eeuw.

afb.1: een rijk versierde albarello, vermoedelijk gemaakt in Damascus, Syrië, 14de eeuw, 34,1 cm hoog, The David Collection, Kopenhagen

afb. 2: uitsnede van een illustratie in Li tre libri dell'arte del vasaio door Cipriano Piccolpasso, c. 1557, Victoria and Albert Museum, London

[1] Cipriano Piccolpasso, 2007. Translated by Ronald Lightbown and Alan Caiger-Smith, The three books of the potter’s art. Scolar Press, London. pp. 53-54
[2] Elisa P. Sani, Matthew Reeves and Justin Raccanello, 2017, Majolica before Raphael. Sam Fogg & Paul Holbertson Publishing, London. p. 13
[3] Catherine Hess, 1988 Italian Maiolica, Catalogue of the Collections, The J. Paul Getty Museum, Malibu, California. p. 7
[4] Cipriano Piccolpasso, 2007. a.v. p. 30
[5] Catherine Hess, 1988. a.v. p. 3
[6] Cipriano Piccolpasso, 2007. a.v. p. 31
[7] Cipriano Piccolpasso, 2007. a.v. p. 93
[8] Elisa P. Sani e.a. 2017. a.v. p. 15

afb. 3: albarello met lusterglazuur, Manises, 1ste kwart 15de eeuw, 39 cm hoog, 14,5 cm breed, Musée du Louvre, Parijs

afb. 4: het stoken van de oven, uitsnede van een illustratie in Li tre libri dell'arte del vasajo door Cipriano Piccolpasso, c. 1557, Victoria and Albert Museum, London

afb. 5: uitsnede van een illustratie in de Canon van de geneeskunde door Avicenna, Bologna, ca. 1440, Biblitheca Universitaria di Bologna ms 2197 fol. 492

afb. 6: albarello met het wapen van het ziekenhuis van Santa Maria della Scala, Siena, 1425-1450, 32cm hoog, 23,3 cm breed inclusief oren, The Metropolitan Museum of Art, New York

Waar werd de albarello voor gebruikt?

Albarelli worden vaak apothekerspotten genoemd, maar verschillende bronnen uit de middeleeuwen en de renaissance wijzen op een veelzijdiger toepassing.
Hoe dan ook, de potten werden inderdaad veelvuldig voor het opbergen van medicijnen gebruikt. In een Bolognese editie van de Canon van de geneeskunde van Avicenna uit ca. 1440 vinden we een illustratie van een apotheek met planken vol albarelli. (afb.5) Italiaanse ziekenhuizen gebruikten ook majolica voorraadpotten en soms grote hoeveelheden. De Santa Maria Nuova in Florence, een van de grootste ziekenhuizen in Europa, bestelde in 1433 of 1434 200 kleine geglazuurde albarelli, twee grote albarelli en drie kleine witte albarelli voor hun apotheek.[9] Sommige albarelli zijn voorzien van het embleem van de opdrachtgever. Dit exemplaar draagt bijvoorbeeld het embleem van het ziekenhuis van Santa Maria della Scala in Siena. (afb.6)
In de middeleeuwse iconografie komen verschillende bijbelse vrouwen met zalfpotten voor, bijvoorbeeld de drie Maria’s bij het lege graf van Jezus. De potten duiden op de mirre die ze meebrachten om Jezus’ lichaam te zalven. In dit detail van De drie Maria’s aan het graf van Van Eyck zien we Maria Salomé met een albarello van Syrische makelij. [10] (afb.7)
Een volgende aanwijzing dat albarelli als apothekerspot werden gebruikt, is te vinden in etiketten. In de 15de eeuw werden albarelli bij uitzondering voorzien van een geschilderd etiket. Deze praktijk werd in de 16de eeuw vrij gebruikelijk. Op deze pot staat bijvoorbeeld Laudano - laudanum is een pijnstiller die opium bevat. (afb.8)

Sommige labels suggereren een ander doel. Op deze pot staat bijvoorbeeld CISSCA: BE en op de achterkant LAFRAN (= Bella Francissca, mooie Francissca). (afb.9) Het lijkt erop dat zulke amoureuze berichtjes de potten geschikt maakten als liefdesgeschenk, vooral als ze gevuld waren met zoete lekkernijen. (11)

Huishoudelijke ingrediënten werden eveneens bewaard in albarelli. De onderstaande albarello bevatte mosterd van een fijne kwaliteit: Mostarda f(ina) (afb.10) en de pot met het prachtige vrouwenportret moet een grote hoeveelheid kurkuma hebben bevat, dat als specerij, medicijn en gele kleurstof werd gebruikt. [12] (afb.11)

Weer een andere inscriptie brengt ons terug naar de apotheek. Apotheken uit de 15de en de 16de eeuw leverden niet alleen medicijnen maar ook andere producten zoals kunstenaarspigmenten. Henry Wallis noemt een albarello uit de 16de eeuw met het opschrift PILLE DE LAPIS LAZALI, wat duidt op lapis lazuli, het beroemde blauwe kunstenaars-pigment. [13]

afb. 7: uitsnede met Maria Salomé uit De drie Maria's aan het graf, Van Eyck, 1425-1435, Boijmans van Beuningen Museum, Rotterdam

afb. 8: albarello voor laudanum, Faenza, 1520-1530, 24.3 cm hoog, 18 cm breed, Boijmans van Beuningen Museum, Rotterdam

afb. 9: albarello voor Francissca, Florence, 1450-1470, 23,5 cm hoog, 24,5 cm breed inclusief oren, Boijmans van Beuningen Museum, Rotterdam

afb. 10: albarello voor mosterd, toegeschreven aan atelier Domenigo da Venezia, Venetië, 1560-1570, 38 cm hoog, 20,5 cm diameter (rand), British Museum, London

afb. 11: albarello voor curcuma, Deruta, ca. 1500, 22 cm hoog, The State Hermitage Museum, Saint Petersburg

Een ander gebruik van de albarello is te zien in veel laat-middeleeuwse en renaissance-schilderijen. Een van de bekendste voorbeelden moet het Portinari-altaar zijn dat Hugo van der Goes in 1475 schilderde. Op de voorgrond van een uitgebreid tafereel met de aanbidding van de herders is een stilleven te zien met een korenschoof, bloemen, een glas en een iconisch voorbeeld van een Valenciaanse majolica albarello. (afb.12) Een verwant maar verrassender gebruik van de pot is te vinden in Carlo Crivelli's Annunciatie met Sint-Emidius uit 1486. (afb.13) Op dit schilderij is een uitzonderlijk luxe plantenpot afgebeeld - er is geen twijfel over mogelijk dat het hier om een albarello gaat. Een tweede albarello staat op een plank te midden van een zorgvuldig gerangschikt zootje van huishoudelijke artikelen. Het is afgedekt met een stuk stof of perkament, een veel voorkomende methode waarvoor de nek van de albarelllo zich goed leent. Deze groene pot laat zien dat sommige albarelli vrij pretentieloos waren. Anderen werden uitgevoerd in dure materialen en met ingewikkelde decoraties.

afb. 12: uitsnede van het Portinari-altaar, Hugo van der Goes, 1475, Galleria degli Uffizi, Florence

afb. 13: twee albarelli in een uitsnede van de Annunciatie met de heilige Emidius, Carlo Crivelli, 1486, The National Gallery, London

Het luxere aardewerk maakte soms deel uit van diplomatieke geschenken. Lorenzo de Medici, een van de machtigste Florentijnse staatslieden en invloedrijkste beschermheren van de kunsten in de 15de eeuw, ontving een geschenk van majolica vazen van de heer van Rimini. Hij gaf toe dat hij dit keramiek waardeerde: 'meer dan wanneer ze van zilver waren, vanwege hun voortreffelijkheid en zeldzaamheid ... en nieuwheid voor ons hier'. [14] De hoge waardering voor kostbaar keramiek wordt benadrukt door talrijke albarelli met wapenschilden, motto's en zelfs portretten van hooggeboren mannen en vrouwen. Deze albarello draagt bijvoorbeeld het wapen van de Luna familie, heersers van Paterna. (afb.14) Blijkbaar versterkte dit keramiek de identiteit en status van steden, families en individuen. Maar de heraldische stukken waren niet noodzakelijkerwijs eigendom van de heersende families zelf. Anderen kochten ze ook om hun steun te tonen. [15]
Ten slotte kan de status van majolica worden afgeleid uit het zelfvertrouwen van sommige renaissance-pottenbakkers. De Masci pottenbakkersfamilie schreef in 1498 over hun eigen producten: ze zijn 'mooi en buitengewoon, ze worden verkocht over de hele wereld, en daarom is de stad Perugia trots en vergroot ze haar bekendheid en is iedereen benieuwd om deze majolica-werken te zien.' [16]

De Masci-pottenbakkers waren misschien opscheppers maar ze hadden ook gelijk. Mooi zijn is wellicht de enige functie die de renaissance albarelli nooit hebben verloren. Of de potten nu worden getoond in musea, afgebeeld in boeken of verspreid over het internet - er ligt nog steeds een sterke aantrekkingskracht in de vormen, de kleuren, de afbeeldingen en de patronen. De heropleving van vroege majolicavormen door middel van reconstructies getuigt van hun blijvende populariteit. (afb. 15)

afb. 14: albarello met het wapen van de Luna's, Paterna, 14de eeuw 22,3 cm hoog, 9,9 cm breed, Cleveland Museum of Art, Cleveland

afb. 15: reconstructie van een albarello, Atelier Able, 2020, het origineel is gemaakt in Montelupo in 1420-1450

Etymologie

De Concise Encyclopedia of Continental Pottery and Porcelain stelt dat het woord albarello van obscure oorsprong is [17] en het klopt dat veel hypothesen over de etymologie weinig overtuigend zijn. Is albarello afgeleid van het Latijnse alveolus
(een holte, baarmoeder, trog of bekken) en ellus (een verkleinwoord)? Of is het gerelateerd aan het vulgair Latijnse
albarus, albus in het Latijn (wit)? Een andere creatieve oplossing van het raadsel is de aanname dat oosterse potten oorspronkelijk waren gemaakt van bamboe-segmenten, wat pottenbakkers zou hebben geïnspireerd om potten met een vergelijkbare vorm te maken. De Italiaanse term Alberello (jonge boom) werd volgens deze hypothese gebruikt voor de bamboe- en later voor de keramische potten. [18]
Een relatie met het Arabische Al-Barani en Al Barril lijkt nog het meest aannemelijk. [19] De term Al-barniyya, meervoud
Al-barani, wordt al in de 10e eeuw gebruikt voor zowel huishoudelijke potten met verschillende vormen alsook cilindrische potten met een concaaf profiel voor de opslag van medicijnen. [20] Ilaria Zamuner wijst op het feit dat het verkleinende achtervoegsel ello vergelijkbaar is met andere Italiaanse woorden zoals bijvoorbeeld het hyperoniem vasello of het eveneens aan het Arabisch ontleende utello - een terracotta pot waarin olie werd bewaard en die eveneens in de apotheek voorkwam. [21] Deze hypothese valt perfect samen met de oorsprong van de albarello, die immers ook in het Midden-Oosten ligt.

Tekst: Atelier Able, 2020-07-02

[9] John Henderson, 2006, The Renaissance Hospital – healing the body and healing the soul – Yale University Press – New Haven and London p. 293
[10] Rebekka Theenaart
https://www.boijmans.nl/nieuws/uitwisseling-van-culturen-in-museum-boijmans-van-beuningen
[11] Henry Wallis, 1904, London, publisher: Bernard Quaritch, Italian Ceramic Art: The Albarello, A Study in Early Renaissance Maiolica p. 14
[12] Zohar Amar and Efraim Lev, 2017, Arabian drugs in early medieval Mediterranean medicine, Edinburgh University Press

[13] Henry Wallis, 1904, a.v. p. 14
[14] Elisa P. Sani e.a., 2017. a.v. p. 11
[15] Elisa P. Sani e.a., 2017, a.v. p. 20
[16] Elisa P. Sani,e.a., 2017. a.v. p. 26

[17] Reginald G. Haggar, 1960. The Concise Encyclopedia of Continental Pottery and Porcelain, André Deutsch,
[18] Catherine Hess 1988 Italian Maiolica, Catalogue of the Collections, The J. Paul Getty Museum, Malibu, California, p. 11
[19] Catherine Hess 1988. a.v., p. 8
[20] Ilaria Zamuner, 2018, Ancora sull’ etimologia di Albarello, published in volume 78, issue 1-2 of Cultura Neolatina, Rivista di filologia Romanza fondata da Giulio Bertoni, p. 113
[21] Ilaria Zamuner, 2018. a.v. pp. 117, 118, 119