Toernooihelm

Toernooihelm met waaier van witte pauwenveren

Hertog Willem van Gelre en Gulik, graaf van Zutphen, toernooiridder

Pag. linksboven naast Gelre: van den Berghe, van Meurs, van Bronchorst, onder: van Zulen, van Gennip, van Baer. Pagina rechtsboven: van Bruchusen, van Waerdenborch, van Ulft, van Eyl, van Lawic, onder: van Homoet, van Laecmont, van Graesbeke, Werner Valcken, van Ghent

Hertog Willem van Gelre was een fervent toernooiridder. Zijn heraut Claes Heynenszoon beeldde in zijn Wapenboek Gelre waar mogelijk wapenschilden af inclusief een toernooihelm. Die moest hij dan wel gezien hebben op de talloze toernooien waar hertog Willem aan deelnam. Kort voor zijn overlijden in 1402 bezocht Willem nog een toernooi in het Rijnland, in Sinzig.
Ook zijn eigen toernooihelm staat afgebeeld in het Wapenboek Gelre. In 2013 zijn we begonnen om het Hof van Gelre aan te kleden. Daar hoort uiteraard de toernooihelm van hertog Willem bij. Dankzij de Stichting De Roos-Gesink kwam de financiering rond en kon een perfecte replica tot stand komen.
Wapensmid Klaas Kloosterhuis uit Bierum (Gr.) smeedde de helm, van het pothelm-type. Aebele Trijsburg uit Heerenveen schiep de helmtooi, bestaande uit helmkleed, kussen en de waaier van witte pauwenveren boven een klein wapenschild met de Gelderse leeuw.

Wapen van Gelre, bekroond door helm en helmtooi: helmkleed en kussen, wapenschildje en waaier van witte pauwenveren / afb. Wapenboek Gelre, KB Albert I hs. 15652-56

In het Heilige Roomse Rijk had één vorst het recht op een vederbos van witte pauwenveren om mee te pronken. Dat was de hertog van Gelre. Speciaal met dit oogmerk werden er in Staverden op de Veluwe witte pauwen gehouden. Elk jaar bezorgden de burgers van Staverden witte pauwenveren aan het Hof van Gelre vanwege het stadsrecht dat Graaf Reinoud I in 1298 had verleend. Rooms-koning Rudolf van Habsburg gaf Reinoud er in 1291 toestemming voor. Die hoopte Staverden te ontwikkelen tot een stad, maar hij kwam niet verder dan de bouw van een kasteel, bijgebouwen, stadsmuren, grachten en een kasteeltuin.
De traditie om witte pauwenveren naar het Hof te brengen verdween samen met de laatste hertog van Gelre, maar rond het begin van de twintigste eeuw werd deze traditie nieuw leven ingeblazen. Nog altijd neemt de Gelderse Commissaris van de Koning(in) jaarlijks een bos witte pauwenveren in ontvangst.

van Batenborch, van Borkelo, van Culenborch, van Voorst, van Buren, van Wicraede,van Bijmmen,van Mijerlaer,van Ubbergen,van Hoemen. Wapenschilden en helmtooien van vazallen van de Hertog van Gelre, graaf van Zutphen / afb. Wapenboek Gelre, KB Albert I hs. 15652-56

De gouden leeuw van Gelre

Het wapen van de Hertog van Gelre in het Wapenboek Gelre wordt gedomineerd door een
helm van een bijzonder type.
Als helmtooi daar overheen zien we een goudkleurig helmkleed. Daarboven een rood kussen eindigend in blauwe bollen, waarin witte pluimen steken.
Het geheel bekroond door een klein wapenschild beladen met de gouden leeuw van Gelre. Een waaier van witte pauwenveren voltooit het geheel.

Professioneel onderbouwd

Het Woud der Verwachting deed in 2008 een eerste poging tot reconstructie, deels gelukt maar deels voor verbetering vatbaar.
Nu is een nieuwe, professioneel onderbouwde poging afgerond.
De helm, echt iets bijzonders, is een natuurgetrouwe replica. Het wapenkleed, eerder van wol, is nu in goudkleurige zijde nagebootst.
Het kleine wapen is gekopieerd en beschilderd met de Gelderse leeuw naar de oorspronkelijke afbeelding in het Wapenboek Gelre.

Witte pauwenveren waaier

Het ontbrak ons nog aan geschikte witte pauwenveren. De oude veren van acht jaar geleden zijn toe aan vervanging.
Directeur Geldersch Landschap & Kasteelen, Peter van den Tweel, beloofde ons witte pauwenveren van kasteel Staverden te schenken.
Die zijn inmiddels opgehaald en zijn als een witte waaier in het wapenschild gestoken. Met dank aan Frank Kroezen, beheerder NW-Veluwe en Patrick Smits, de "pauwenmeester".

Pronkende witte pauw op kasteel Staverden / foto © Geldersch Landschap & Kasteelen

Werkbeschrijving in tekst en foto's van de vervaardiging van de helmtooi voor de pronkhelm
fase 1: onderzoek bronnen

Helmtooi

De helmtooi bestaat uit vier onderdelen, van onder naar boven zijn dat: de kap met pin, het helmkleed, het helmkussen en het wapenschild. Ieder onderdeel wordt afzonderlijk gemaakt totdat alle onderdelen precies op elkaar passen. Om tot een goed resultaat te komen, moet de afbeelding in het Wapenboek Gelre worden opgemeten om te bepalen wat de schaal van de echte helm is ten opzichte van de afbeelding. Het doorgronden van de toegepaste constructie is lastig.

Helm en helmtooi Gelre: helmkleed en kussen, wapenschildje en waaier van witte pauwenveren / afb. conform Wapenboek Gelre, voorzien van maten

Toernooiboek

Alle bevestigingspunten van de helmtooi zijn zo verwerkt dat uit de afbeelding niet te lezen is hoe de constructie in elkaar zit. Om tot een oplossing te komen zijn andere bronnen geraadpleegd, zoals het Toernooiboek van René d’Anjou.
Hier staat een afbeelding in die in drie stappen duidelijk maakt hoe de helmtooi op de helm wordt gezet. De “kap” met de pin in deze afbeelding staat model voor het eerste onderdeel van de helmtooi.

Werkbeschrijving in tekst en foto's van de vervaardiging van de helmtooi voor de pronkhelm
fase 2: het vervaardigen van de montagekap

Werkbeschrijving in tekst en foto's van de vervaardiging van de helmtooi voor de pronkhelm
fase 3: het vervaardigen van het helmkleed

Werkbeschrijving in tekst en foto's van de vervaardiging van de helmtooi voor de pronkhelm
fase 4: het vervaardigen van het helmkussen

Werkbeschrijving in tekst en foto's van de vervaardiging van de helmtooi voor de pronkhelm
fase 5: het vervaardigen van het wapenschild

Werkbeschrijving in tekst en foto's van de vervaardiging van de helmtooi voor de pronkhelm
fase 6: de opbouw van de toernooihelm nog zonder witte pauwenveren

De opbouw van de toernooihelm

Toernooihelm + kussen + wapenschild

Toernooihelm zonder witte pauwenveren

Hertog Willem van Gelre, toernooiridder, rijdt onder klaroengeschal
bij de Valkhofburcht met zijn hofstoet naar een steekspel. In dameszadel volgt zijn gade, Catharina van Beieren-Holland, met haar hofhouding / foto © Thijn van de Ven, Nijmegen, 2016