Trippenmaker

Trippen of klompen, waarin schuilt onze Nederlandse identiteit?

De identiteit van Nederland is nauw verbonden met de houten klomp. Hoewel de traditionele klompenmakerij al tijden een aflopende zaak is, hoeven we niet bang te zijn dat klompen zullen verdwijnen. Al is het in de vorm van sleutelhangers, ze zullen nog lange tijd een Nederlandse icoon blijven. Het is dan ook een bijzonder stukje cultureel erfgoed, want we lopen al eeuwen rond op dit houten schoeisel.

Met het broertje van de klomp, de patijn, platijn of trip, is het minder goed afgelopen. De meeste Nederlanders denken aan iets anders als je het over trippen hebt.
Als we op de beeldende kunst afgaan, dan lijkt het erop dat de rollen in de late middeleeuwen omgekeerd waren. Klompen kom je in 15de-eeuwse afbeeldingen zeer zelden tegen maar je struikelt bijna over de trippen.

Klompen anno 1475 geschilderd door Derick Baegert, Dortmund

Kinderklomp bodemvondst Kostverloren, Amstelveen, 15de eeuw.

Zeldzame middeleeuwse klomp

Eén van de weinige middeleeuwse afbeeldingen van klompen staat op het middenpaneel van het
hoogaltaar van de voormalige kloosterkerk in Dortmund, de huidige Propsteikirche (afb.1).
De klompen hebben onder de hak en de bal van de voet een verhoging waardoor de rest van de zool boven de grond komt, evenals bij de kleine

kinderklomp die is opgegraven in Kostverloren te Amstelveen (afb.2). De uitstulpingen in de zool zijn wellicht hoger geweest maar door het gebruik gesleten. Het zou interessant zijn om te onderzoeken hoeveel mensen in de late middeleeuwen werkelijk klompen droegen. De zeldzaamheid van middeleeuwse klompen in zowel kunst als archeologie doet vermoeden dat dit aantal zeer laag was.

Klompen of trippen bij re-enactment?

Daar kan men tegenin brengen dat de kunsten zich hoofdzakelijk lieten leiden door religie en adel, waardoor de klomp, een bij uitstek volks schoeisel, ondervertegenwoordigd zou kunnen zijn. De opgegraven exemplaren zijn wellicht zo zeldzaam omdat de meeste gedragen klompen in de haard werden gegooid of in de grond vergingen. In ieder geval is het gebrek aan bronnen een reden om voorzichtig te zijn met het introduceren van klompen in levende geschiedenis en re-enactment.
Voor trippen ligt dit feitelijk anders.

Ze komen in grote hoeveelheden voor in de kunst van de 15de eeuw en worden dan door uiteenlopende mensen gedragen: mannen, vrouwen, kinderen, edelen, handwerkslieden, burgers en lieden van het platteland.
De verklaring ligt voor de hand: de gangbare leren keerschoenen waren relatief kwetsbaar en gevoelig voor vocht en vuil. De trippen, die eenvoudig over de schoenen of kousenvoeten konden worden aangeschoten, beschermden tegen koude vloeren, natte straten, ruwe ondergronden en vuil. De schoenen, hosen en kousen gingen op die manier langer mee, bleven droog en netjes.

Trippen, platijnen en stillegangen

Trippen kwamen voor in verschillende vormen. Over de terminologie kan men discussiëren.
Zo maakt Jan Baart, stadsarcheoloog van Amsterdam (1972 - 2002), onderscheid tussen trippen, platijnen en stillegangen. 1) Olaf Goubitz splitst de groep om te beginnen in tweeën, een type met houten zolen en een type met leren zolen. 2) De houten trippen hadden soms een vlakke onderkant, zoals moderne klompen. Deze vlakke houten trippen konden uit één of twee stukken hout bestaan.
De tweedelige trippen scharnierden onder de bal van de voet door middel van een vastgenagelde strip leer. Het andere type houten trip had verhogingen onder de hak en de bal van de voet.

De houten zolen konden versterkt worden met metalen onderdelen, deze trippen noemt Jan Baart platijnen. 3) De volgende groep, met leren zolen, kan wellicht het best stillegang worden genoemd.
Qua materiaal onderscheidt het zich van trippen maar de functies zijn vergelijkbaar, hoewel hout geschikter lijkt voor buiten en leer voor binnenshuis. De stillegangen bestonden in het ene geval uit een stapel opeen genaaide lagen leer en in het andere uit met leer bekleed kurk. Bij alle typen wordt gebruik gemaakt van riempjes die de zool onder de voet vasthouden. Die riempjes zitten boven de wreef en/of de tenen en in enkele gevallen om de enkel.

Een verzameling van verschillende trippen, platijnen en stillegangen

1 Een houten tripzool met aanzienlijke verhogingen. Bodemvondst, anoniem, 14de of 15de eeuw, Medeltidsmuseum, Stockholm.

2 Een stillegang met een zool van vijf op elkaar genaaide lagen leer. De zolen zijn vaak zo smal als schoenzolen, het is daardoor niet zeker of het wel om stillegangen gaat of eigenlijk om sandalen. 4) Bodemvondst, anoniem, 15de eeuw, Museum of London.

3 Een elegant gevormde trip waarop de sporen van het gereedschap en het vuil van de straat duidelijk zichtbaar zijn. Detal uit het portret van Giovanni Arnolfini en zijn vrouw, Jan van Eyck, 1434, National Gallery, Londen.

4 Een trip met een scharnierende zool. De twee houten delen worden bijeen gehouden door een strip leer met nagels. Bodemvondst, anoniem, 15de eeuw, Museum of London.

5 Trippen waren niet alleen buiten maar ook binnenshuis handig. Zo kreeg je minder snel koude voeten. Detail van de heilige familie bij de haard uit het Getijdenboek van Katharina van Kleef, ff. 53v–54r, Meester van Katharina van Kleef, 1440, The Morgan Library, New York.

6 Een prachtig versierd riempje van een trip met een afbeelding van een leeuw en bladeren. Decoraties kwamen regelmatig voor op tripleder en ook op de zolen van stillegangen. soms eenvoudige patronen, soms ingewikkelde afbeeldingen met reliëf. Deze konden uit de losse hand worden gekerfd en ingedrukt of met stempels worden aangebracht, zoals in dit voorbeeld. Bodemvondst, anoniem, 15de eeuw, Dordrecht.

7 Een luxe trip met roodgeverfd leer, een vergulde gesp en zelfs een vergulde riemtong. Detail van Pleurant no. 78, onderdeel van de tombe van Jean sans Peur, hertog van Bourgogne en Marguerite de Bavière, gemaakt door Jean de la Huerta en Antoine le Moiturier, 1443-1470, Musée de Cluny, Parijs.

8 Een veel gebruikt alternatief voor een gesp of vetersluiting: het ene riempje werd door een gleuf in de andere gestoken en gezekerd met een metalen nagel. Deze nagels werden vaak speciaal voor dit doel van een ronde kop voorzien, zodat het leer niet beschadigde. Bodemvondst, anoniem, 1400-1525, Boijmans van Beuningen, Rotterdam.

9 Trippen die als grap verkeerd om worden gedragen door een nar. Zou dit een uiting van kritiek zijn op de extravagante schoenmode in de vijftiend eeuw? Detail uit ‘Schuttersfeest’, Meester van Frankfurt, 1490, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen.

10 Een kindertrip met riempjes om de hak op zijn plaats te houden. De nagels waarmee het leer aan het hout vastzit zijn duidelijk zichtbaar. Anoniem, 1400-1499, Deventer Musea.

11 Een stillegang met een flinke punt en rood afgezette randen. De vorm en lengte van trippen en stillegangen kon verschillen naar gelang de vorm en lengte van de schoenen. De veranderingen in de schoenmode zijn daardoor ook in de vormen van trippen en stillegangen zichtbaar. Dit exemplaar wordt gedragen door een vrouw. Detail uit Augustus en de Sybille van Tiber, anoniem, 1470-1475, Staatsgalerie Bamberg.

12 Een patijn met ijzeren verstevigingen om de verhogingen van de zool en de punt. Vroeg 13de eeuw, bodemvondst Londen, Museum of London.

Franck Küntz maakte patijnen (trippen) † 1489 Nürnberg

Er zijn middeleeuwse bronnen waarin met name zogeheten patijnmakers worden genoemd. Het is niet geheel duidelijk of een patijnmaker in sommige gevallen ook klompenmaker is of andersom.

Jan van Bakel schrijft: Door zijn nauwe contacten met Frankrijk lag Vlaanderen aan het begin van de 14e eeuw open om de holle klomp te ontvangen. Het is dan ook het eerst in die hoek geweest dat het nieuw uitgevonden schoeisel ons gebied binnendrong. Dat hoeft niet onmiddellijk tot gevolg gehad te hebben, dat men nieuwe, voor de vervaardiging van klompen meer geschikte werktuigen ging bezigen. Aanvankelijk zal men wel de oude gereedschappen van de patijnmaker zijn blijven gebruiken. 5)

Klomp, bodemvondst Den Haag, 15de eeuw

Het zou dus best kunnen, dat klompenmakers en patijnmakers soms dezelfde persoon waren.
Wat het gereedschap betreft biedt de afbeelding van Franck Küntz (†1489 Nürnberg) in zijn atelier interessante aanknopingspunten. Deze afbeelding ontlenen we aan het Mendelschen Hausbuch van de Zwölfbrüder-Stifting te Nürnberg, waar bejaarde ambachtslieden sinds het begin van de 15de eeuw verzorgd werden.

Franck Küntz maakt patijnen (trippen). Afb. uit Mendelschen Hausbuch (Amb. 317.2° Folio 106 verso Mendel I)

Door de bovenstaande afbeelding, overgenomen uit het eerste Nürnberger Hausbuch, krijgen we de unieke kans om een kijkje te nemen in de werkplaats van een trippen- of patijnmaker, inclusief zijn gereedschappen.

Boven die afbeelding staat te lezen: anno dm 1489 am sant Bartholmes abent ist gestorben küntz franck ein holtz schüchmacher der CCXXII prüder dem got gnad.
Met andere woorden: In het jaar onzes heren 1489 op Sint-Bartolomeüs avond (23 augustus) is gestorven Franck Küntz, een patijnmaker, de 222ste broeder in gods genade. Het Duitse woord Holzschuh wordt tegenwoordig voornamelijk gebruikt om klompen aan te duiden, net zoals het woord patijnmaker soms voor klompenmakers word gebruikt.
Achter de patijnmaker hangen verschillende trekmessen aan de muur. Daarmee kan de grove vorm van een trip snel uit een stuk hout worden gesneden. De meest gebruikte houtsoorten waren wilg, populier en els. Soms werden ook andere houtsoorten gebruikt, zoals bijvoorbeeld beuk. 6) Het gereedschap dat Franck in zijn hand houdt, heet een holle dissel. Deze kan worden gebruikt om de vorm van de trip te verfijnen, met name de holle delen. Hier komt de term “bedisselen” vandaan.
Het lijkt erop dat ook het tripleer door Franck zelf werd bevestigd, gezien de voltooide trippen bij zijn voeten. Maar zouden de stillegangen ook door patijnmakers zijn vervaardigd, of eerder door leerbewerkers? En hoe zit het met de versierde en omzoomde leren onderdelen?

Om een paar eenvoudige houten trippen te maken....

Een geschikt stuk hout

Om een paar eenvoudige houten trippen te maken hebben we eerst een geschikt stuk hout nodig, bijvoorbeeld wilgenhout. Het stuk op de foto is uit een stam gekloofd zodat de draadrichting regelmatig van begin tot einde loopt. Wilg kan nogal grillig zijn dus moet men er op letten dat de draad van het hout in de juiste richting door de smalle delen van de trip loopt, anders ontstaan er zwakke plekken. Niet alle houtsoorten hoeven droog te zijn voordat ze bewerkt worden. Vaak kan het triphout vers gemakkelijker worden voorbewerkt. De afwerking kan eventueel later plaatsvinden.

De volgende stap

In de volgende stap wordt de vorm verfijnd en het voetbed iets uitgehold. De verhogingen onder de hak en de bal van de voet maken we iets breder aan de onderkant, zoals bij de trippen op het Arnolfini portret van Jan van Eyck. Met name op oneffen ondergronden bestaat er een risico dat de drager zijn enkel zwikt, vandaar dat een brede zool wel prettig is.

De gewenste vorm

De gewenste vorm wordt op het hout getekend of gekrast en vervolgens in grote lijnen uitgesneden of gezaagd. In dit geval is er een handzaag gebruikt.

De riempjes

Voor de riempjes is hier stevig runderleer gebruikt maar er zijn ook vondsten waarbij de riempjes bestaan uit twee op elkaar genaaide leerlagen, soms met een dunne strip leer langs de randen ter afwerking. 7) Het leer werd indertijd vaak gekleurd en/of versierd met stempels en ingekerfde patronen, maar in dit geval hebben we gekozen voor een sober uiterlijk.

Handgesmede nagels

Voor de bevestiging van de riempjes aan het hout gebruiken we handgesmede nagels. Zorg voor gaatjes in het hout en het leer. Zo voorkom je dat het hout splijt of dat het leer scheurt bij het inhameren van de nagels. De trippen worden gesloten met een messing gesp. Ze zijn klaar om gedragen te worden als alle onderdelen zijn samengevoegd en men het leer heeft ingevet.

Tekst en reconstructie: Atelier Able / www.atelierable.nl

Noten
1) Sjouk Hoitsma, Trippen, www.modemuze.nl, 7 juli 2015.
2) Olaf Goubitz, Stepping Through Time: archaeological footwear from prehistoric times until 1800, SPA Uitgevers, Zwolle, 2011, pag. 249.
3) Sjouk Hoitsma, Trippen, www.modemuze.nl, 7 juli 2015.
4) Francis Grew en Margrette de Neergaard, Shoes and Pattens, Museum of London, 2001, pag. 101
5) Johannes Josephus Adrianus van Bakel, Kleine atlas van de klomperij in Nederland en Vlaams België, Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij, Amsterdam, 1963, pag. 42
6) Francis Grew en Margrette de Neergaard, Shoes and Pattens, Museum of London, 2001, pag. 97-99
7) Francis Grew en Margrette de Neergaard, Shoes and Pattens, Museum of London, 2001, pag. 99