Breien

In de Middeleeuwen werd NIET gebreid

Althans, dát werd met de grootst mogelijke stelligheid beweerd toen het atelier van Het Woud der Verwachting in 2005 werd opgericht naar lichtende voorbeelden van elders. Maar Rianet Knevel die het atelier bij de reconstructie van Maria van Gelre's houppelande met raad en daad te hulp schoot, wist wel beter. Als kostuumhistoricus en amateur-archeoloog behept met een enorme speurzin, verzamelde zij naarmate de tijd voortschreed, bewijzen van het tegendeel. In weerwil van talrijke publicaties die klakkeloos kopieerden wat anderen ooit hadden beweerd, ging Rianet op jacht naar recente vakliteratuur, verslagen van opgravingen, stelde ongebruikelijke vragen die op hun beurt tot nieuwe conclusies hebben geleid.

Verrassende voorbeelden ontdekten we op het februariblad uit het getijdenboek Les Très Riches Heures, waar een vrouw en een man kousen dragen die onder de knie eindigen in een rol. Wat we hier zien zijn rondgebreide kousen zonder boord, met als gevolg dat de kous eindigt in een rol. Bij het zedige meisje zien we niet waar haar kousen eindigen en zo hoort ook. Onze Maria van Gelre kreeg net zulke gebreide kousen te dragen.

De kroniekschrijver Jean Froissart meende dat Jean, duc de Berry, zijn kousenmaker, Tacque-Tibaut te rijkelijk beloonde voor zijn diensten, niet in verhouding tot de status van een valet. Froissart noemde hem een faiseur de chausses, waar niet uit blijkt dat het om rondgebreide tricot-kousen ging. Was dat het geval dan had hij hem een tricoteur kunnen noemen. Niettemin staan op het januariblad van Les Très Riches Heures meerdere personen afgebeeld in kousen die praktisch alleen rondgebreid er zo uit kunnen zien.

Dit Egyptisch reliëf verbeeldt een man 'en profil' onderweg met knotten en strengen wol.

Wieg van het breiwerk stond in Egypte

Egypte heeft de oudste papieren voor de uitvinding van het breien. Maar eerlijk gezegd zijn er nog meer technieken tot stand gebracht die tot doel hadden een min of meer elastische stof te scheppen via een netwerk. Zo kennen we bijvoorbeeld nålbinding, waarmee de Vikingen hun sokken hebben gebreid. Ook is sprang ontstaan, raadselachtig voor archeologen, vernuftig voor wie deze techniek beheersen. In Peru had men in een grijs verleden z'n eigen uitzonderlijke techniek ontwikkeld. Hoe dan ook wist

Koptisch breiwerk uit Egypte ca 1250 n.Chr.

men in Egypte al in de oudheid de kunst van het breien toe te passen. In de Vroege Middeleeuwen is via de Kopten in Egypte de techniek van het breiwerk bij de Moren terecht gekomen, die daarna in Spanje opbloeide. Later gevolgd door Italie, Zuid-Duitsland, Frankrijk en Engeland. In York zijn bij opgravingen breinaalden aangetroffen van vóór 1400.
Grafvondsten uit de 13de eeuw in Spanje blijken kunstzinnige voorbeelden van de techniek van het breien te bevatten.
Naast grafvondsten leveren ook afbeeldingen op miniaturen en panelen talrijke bewijzen van het bestaan van breiwerk gedurende de Late Middeleeuwen.

Maria breit met 4 naalden Jezus' naadloze tuniek, gebrandschilderd raam, ca. 1400, Spitalkirche zum Heiligen Geist, Erfurt

In Frankrijk in 1206 zag het eerste boek over naaldkunst van Etienne Pualo het licht. In 1268 zijn er al breiers in Parijs. Door met vier naalden 'rond' te breien ontstonden mutsen, hoeden, wanten, kousen, sokken, buidels en handschoenen.
Via de breiersgilden die in Parijs in 1366 en in Doornik en elders ontstonden, werd breien een echt ambacht. Een leertijd van zes jaar, elders stage lopen en het afleggen van de meesterproef bevorderden de vakbekwaamheid. Zo bestreed men de beunhazerij. Deze aanpak heeft kunstzinnige wandkleden en kussenovertrekken voortgebracht. Zo bleven in deze kunstnijverheid zeldzame motieven uit de oudheid in gebruik en bewaard.

Het Buxtehude altaar van meester Bertram von Minden 1400-1410 (Kunsthal Hamburg) toont Maria breiend met vier pennen aan een naadloos overkleed voor Jezus. Dit beschouwt men als een voorbode van het overkleed uit één stuk waar de soldaten bij de kruisiging onderling om zaten te dobbelen. Vandaar ook de verwijzing naar de kruisdood via de lijdenswerktuigen als kruis, lans, nagels en doornenkroon die de engelen bij zich hebben.

Steekhoudende bewijzen

In 1589 vond William Lee, een Engelsman, de breimachine uit.
De uitvinding van die breimachine eind 16de eeuw kwam echt niet uit de lucht gevallen. Die sluit aan op een eeuwenlange ontwikkeling in Europa. Via de Moren in Spanje aangeland, startte het breien z'n zegetocht met triomfen in Italië, Frankrijk, later in Duitsland en Engeland. In Zwitserland treft men gebreide kousen en leggings aan, die uit de 7de-9de eeuw dateren. Via internet vonden we specimen van breiwerk in heel West-Europa die in de slideshow (r) te zien zijn.

Gebreid kussenovertrek uit de tombe van de infante Fernando de la Cerda ca. 1275, Abdij van Santa María la Real de Las Huelgas, bij Burgos, Spanje.

Guy de Pavie, Traité d’anatomie en latin (XIVe siècle), Chantilly, Musée Condé

Kostuumvereniging

Vaak is ons op de mouw gespeld dat de kunst van het breien in de Middeleeuwen (nog) niet bestond. De Kostuumvereniging voor Mode, Streekdracht en Kant hielp ons echter uit de droom via het uitgebreide Jaarboek 2015 waarin het thema breien boeiend aan bod kwam. In een reeks artikelen werd aandacht besteed aan bijna ieder relevant aspect. Wie evenwel het naadje van de kous wil weten, zal nog even geduld moeten oefenen. Binnenkort volgt op dit artikel een tweede met het laatste nieuws...

Pierre de Courpalay (1303-1343), Abt St. Germain des Prés: Tuniek, handschoen en kous (grafvondsten)

De oudste kunstwerken waarop het breien in beeld gebracht wordt, zijn breiende Madonna's. Deze Madonna dell' Umiltà van een altaar dateert uit 1353. Bij het detail (links) zien we het Kind Jezus een garenklosje van het tableau grijpen. Hieronder afbn. uit 1345 en van vóór 1349

Huiselijk tafereel met de Heilige Familie, Ambrogio Lorenzetti, c.1345. Abegg-Stiftung, Riggisberg, Zwitserland.

Bij inzoomen blijkt dat Maria met vier naalden breit. In het midden het ronde tableau met klosjes gekleurd garen.

Detail van een veelluik door Tommaso da Modena voor 1349, Pinacotek Bologna

Rechts zijn 3 heiligen bezig met handwerken. Lucia en Marta zijn aan het vingerbreien. Quiteria in het midden breit met vijf breipennen een sok, waarin diverse kleuren worden verwerkt. Retabel met het leven van de Maagd Maria, door Nicolás and Martín Zahortiga, c. 1460. Museum de la Colegiata de Borja (Zaragoza) in Spanje.

Handschoen
St. Adalbert

De gebreide handschoen van St Adalbert komt uit Egypte of het Islamitisch deel van Spanje, ca 1190 - 1330. De fibula op deze handschoen uit het Boven-Rijnland, 1320 -1340. Praag, Metropolitan Kapittel van St. Vitus, Inv. No. A 3

Bisschoppelijke Handschoen

William of Wykeham, Bisschop van Winchester, stichtte in 1379 New College te Oxford.
De kans is groot dat hij deze gebreide religieuze handschoen heeft gedragen bij de opening van New College op 14 April 1386.