Gebreid of niet gebreid 2

Gebreid of niet gebreid, dat is de kwestie - DEEL 2 / Rianet Knevel

Hoe kwam de techniek van het breien in Noord Europa terecht? Met veel stelligheid wordt beweerd dat de techniek van het breien Europa binnen kwam met de Arabieren via Spanje en dat het daarna in de loop van de eeuwen heel Europa veroverde. Zou dat echt zo zijn gegaan? Of zijn er andere wegen geweest waarlangs het breien in Europa is gekomen?

We willen het weten want... misschien had Maria van Gelre wel gebreide kousen aan onder haar houppelande in plaats van genaaide kousen.

Het is zeker zo dat de (vroeg christelijke) koptische breikunst door (islamitisch) Arabische ambachtslieden enorm verfijnd is. Met name de Fatimiden hebben door het gebruik van zijde, die zij inmiddels in Noord Afrika zelf in productie hadden gebracht, tussen de 8ste en 11de eeuw prachtige veelkleurige breisels voortgebracht, onvergelijkbaar met de simpele wollen en katoenen gebruiksvoorwerpen van de Kopten. Maar ook met wol konden de Fatimiden er wat van, ze breiden zelfs teksten in die de drager moesten beschermen. (afb. 17)
Vanaf 711 ontstaat een Arabische rijk in zuid Europa van Andalusië tot de Pyreneeën. Vanaf het jaar 1000 tot 1492 is dat rijk stukje bij beetje weer door Christelijke Koningen terugveroverd. De kunstige traditie van het veelkleurig breien met wol en zijde bleef daarbij in Spanje behouden. De overbekende resultaten daarvan zijn o.a. teruggevonden in koningsgraven van 1275 in Huelgas (foto 6 deel 1).

17 / Fatimiden, Noord Afrika 10e-11e eeuw Fragment Mogelijk op twee pennen gebreid met ingebreide Arabische tekst. Veelkleurig, wol

Of waren het Romeinen die het breien al veel eerder via Italië in Europa importeerden?

18 / Romeinse dame met rode sokken in teenslippers, 170-200. Metropolitan museum of Art, New York (USA)

Het kan ook zijn dat de kunst van het breien van met name sokken die in een slipper gedragen konden worden door de Romeinen van de Kopten is afgekeken en meegenomen naar Italië om van daaruit via Italië en een meer noordelijke route in Noord Europa kwam. (afb.18)
Dat Romeinse soldaten die in Noord Europa gelegerd waren sokken hebben gedragen, weten we door archeologische vondsten. Nee geen resten van sokken, maar wel de vermelding en afbeeldingen ervan.

Bij Pearsbridge in Durham, Engeland, is bijvoorbeeld een scheermes gevonden met een bronzen handvat in de vorm van een onderbeen van een legionair met sandaal en wollen sok.
(afb.19)

19 / Handvat van een scheermes, brons, Romeins, 3de eeuw. Piercebridge, Durham, Engeland.

afb.20 / Handschoenen, op vier of vijf pennen gebreid van grijs-groene zijde, 13de eeuw. Saint Sernin, Toulouse, Frankrijk. Ministère de la culture, Parijs.

Bij Silchester, waar tussen de 1ste en 7de eeuw de Romeinse plaats Calleva Atrebatum lag, is een aan twee zijden afgeronde Romeinse breinaald gevonden van een koperlegering (28 cm). En in het Romeinse fort Vindolanda, vlak bij de muur van Hadrianus, is een brief gevonden van een Romeinse soldaat die naar huis schreef en vroeg om alsjeblief meer sokken te sturen. We leven dan in de 2de eeuw na Chr.

Misschien mogen we ons niet uitsluitend baseren op gebreide objecten of fragmenten die gevonden zijn. Textiel vergaat immers snel en alleen in bijzondere omstandigheden overleeft het zoveel eeuwen dat we het nu nog vinden. Textiel blijft soms behouden in zeer droge of gecontroleerde omstandigheden zoals in de woestijn of in een tombe bij een gebalsemd en gemummificeerd lichaam, in een zoutmijn of tegen

oxiderend metaal aan, maar ook wel in diep water of modder als er geen zuurstof bij kan zoals bijvoorbeeld in zee, in een moeras of een beerput. De kans dat we textiel vinden is dus niet zo heel groot. En sokken slijten ook nog eens snel.
Als de Romeinen al sokken breiden dan zou Italië voor de breitechniek misschien de poort tot Europa zijn geweest en niet Spanje. In elk geval werden er in Italië rond 1250 door de paus en andere kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders al gebreide zijden handschoenen gedragen. (afb.20)
Dergelijke super dure handschoenen werden zo veel gedragen dat de paus zich gedwongen voelde er paal en perk aan stelde door regels uit te vaardigen wie wel en wie niet en wanneer dergelijke handschoenen mocht dragen. Die handschoenen zijn dus ouder dan de kussensloop in Zuid Spanje.

Of kwam het breien uit het Noord-Oosten?

Een nog meer noordelijke route wordt de laatste jaren door verschillende vondsten steeds aannemelijker. Niet alleen weten we door de vondsten van de Urumachi baret van het Tarimvolk (West China) dat oost Europese volken al eeuwen vóór de Kopten de techniek Naaldbinding op een heel hoog niveau beheersten, voordat zij naar China migreerde want
hun techniek komt op specifieke punten overeen met

die van de Halstatt Cultuur die we in Oostenrijk terugvinden (8ste tot de 6de eeuw voor Christus). Waarschijnlijk is die techniek van daaruit in Urumachi en in Oostenrijk terecht gekomen. Dus de naaldbinding techniek in Oost Europa was zeker niet volgend op die van de Kopten.
Waren zij dan de uitvinders? Of waren de Syrische volken dat?

Of was naaldbinding toch een uitvinding van de Noorderlingen zelf?

De oudste textiele vondsten in naaldbinding in Europa komen uit Denemarken, uit Tybrind Vig, een dorpje dat overspoeld werd door de zee. Zo zijn deze textielvondsten behouden. Deze twee fragmenten zijn uit de Nieuwe Steentijd (4200 voor Chr.) en gemaakt van bastvezels, nog niet van wol. (afb. 21) Ook in Bolkilde (3400 voor Chr.) en in Tulstrup Mose zijn dergelijk fragmenten van plantenvezels gevonden.
In Roswinkel in Drenthe is een fragment van wol in een simpele naaldbinding steek gevonden. (afb. 22)
Dat naaldbinding toen al wijdverbreid was in heel Noord Europa blijkt ook uit andere vondsten maar hoe zit dat met breien?

We vinden in Europa op potscherven uit de vroege bronstijd (1900-1575 v.Chr.) ook afdrukken van lussenweefsels die soms naaldbinding en soms echte breisels lijken te zijn. Die afdrukken zijn in de natte klei terecht gekomen omdat de pottenbakker wollen wanten aan had of omdat hij oude textiel gebruikte om zijn product op te bouwen. Dit soort kleivondsten zijn gedaan in Estland, in Midden Rusland bij Perm, in Georgië, Anatolië en de Kaukasus enz. Het is aan zo’n afdruk soms moeilijk te zien of het alleen erg op breien lijkt of dat het ook echt breien ís. De discussie hierover is nog niet gesloten. (afb. 23)

21 / Twee naaldbinding fragmenten van bastvezel en het schema daarvan. 4200 voor Chr.Tybrand Vig, Denemarken.

23 / Afdruk in een potscherf van een mogelijk breisel. Vroege bronstijd, 500 na Chr. Anatolië (= Klein-Azië, tegenwoordig Turkije).

22 / Fragment naaldbinding van ongeverfde wol, Middenbronstijd, 1575-1200 voor Chr. Roswinkel (Dr.), Nederland

We vinden echter in dit hele gebied ook aanwijzingen dat er wel degelijk al heel vroeg werd gebreid in de vorm van breinaalden. Deze naalden, die altijd alleen in een vrouwengraf liggen, zijn van been en onbewerkt, veel te lang voor haarnaalden. Bovendien worden ze gevonden in graven van vorstinnen waarin ook prachtig bewerkte haarnaalden liggen. Maar deze breinaalden zijn juist onbewerkt, soms aan twee zijden afgerond, soms hebben ze aan een zijde een kleine (vaak afgebroken) knop. De naalden met knop zijn langer dan die zonder knop. De veronderstelling is dat met de lange naalden plat werd gebreid en dat de korte naalden voor rondbreien werden gebruikt.

24 / Twee breinaalden van been, 300 na Chr. Alemannen (= bond-genootschap van Germaanse stammen), Haßleben, Thüringen (D.)

In Haßleben, Duitsland, zijn in een rijk vrouwengraf van de Alamannen (300 n. chr.) twee onbewerkte benen naalden gevonden die de lengte van een breinaald hebben (20cm) en ook verondersteld worden breinaalden te zijn.(afb. 24) Op een begraafplaats van de Merovingen (400-700 n. Chr.) bij Metz, Frankrijk zijn in een vrouwengraf ijzeren breinaalden gevonden. De Merovingen waren Franken, afkomstig uit Duitsland en hebben hun handwerk mogelijk via die route in Frankrijk gebracht.

Okay, dus we vinden naalden die breinaalden lijken te zijn, maar breiden ze er ook mee?

Ja, echt. In een vrouwengraf in Prionezhye bij Kupros (omgeving Perm, Rusland) zijn ook vijf van dergelijke benen naalden gevonden die aan twee kanten licht zijn aangepunt en geen oog hebben (afb. 25) Ze hebben ook precies de lengte om mee te rond te breien. In dìt graf is ook het oudste Europese gebreide fragment gevonden.

25 / Vijf breinaalden van been, 10de eeuw. Kupros, Perm, Rusland.

26 / Tekening van een sok aan de voet van gebreide wol (fragment). 10de eeuw. Kupros, Perm, Rusland.

Een deel van een gebreide sok bevond zich nog aan de voet van de overledene. (afb. 26)
Alleen de archeologische tekening is bewaard gebleven, het textielfragment zelf is helaas vergaan.
In dit graf zijn munten uit de 10de eeuw aangetroffen. Deze munten worden beschouwd als een betrouwbare datering voor dit graf.

Is dit een uitzondering? Nee in dit noordelijke deel van Europa is meer te vinden.

Bij opgravingen aan de noordkust van Estland is in Jouga in een graf uit de 13de eeuw een rondgebreid wollen fragment gevonden van wat een want lijkt te zijn. (afb. 27) Bovendien lijkt het feit dat het om een want gaat erop te wijzen dat in dit deel van Europa breien een heel gewone alledaagse techniek was.

Het breisel is redelijk grof en simpel en een want is bedoeld voor gewone mensen. En dat is dan weer interessant. Dit fragment is mogelijk ouder dan de beroemde zijden kussens in het Spaanse koningsgraf in Huelga, maar in het noorden is het blijkbaar geen uitzonderlijke techniek waar alleen kostbare objecten mee worden gemaakt, integendeel.
Dan zou er het op lijken dat het breien na een eeuwenlange traditie van naaldbinding hier in het noord oostelijk deel van Europa is ontstaan bij de Fins-Ugrische volken uit de Oeral en vandaar uit verder is verspreid naar Scandinavië, Duitsland en Frankrijk.

Of is het toch nog anders gegaan? We hebben het nog niet eens gehad over een heel belangrijk volk dat zijn sporen heeft achtergelaten van IJsland tot de Middellandse zee. Daar moeten we nodig naar kijken in deel 3...