Gebreid of niet gebreid 1

Gebreid of niet gebreid, dat is de kwestie - DEEL 1 / Rianet Knevel

Werd er in Noord Europa rond 1400 nou wel of niet gebreid en zo ja door wie dan en wat werd er gebreid?
We willen het weten want... misschien had Maria van Gelre wel gebreide kousen aan onder haar houppelande in plaats van genaaide kousen.

Zoek op internet naar de geschiedenis van het breien en je vindt overal dezelfde beweringen en foto’s van dezelfde objecten. En wat leer je dan? Breien is de verbeterde techniek van naaldbinding.

De Egyptenaren hebben het breien uitgevonden ergens in de vierde eeuw. Ze begonnen meteen op vier of vijf naalden te breien. Het is door de Arabieren meegebracht naar Andalusië waar de Christelijke koningen de eerste Europese gebreide objecten in hun graftombes meenamen. Er werd gebreid door hoog opgeleide ambachtslieden. Vandaaruit is het heel langzaam door gesijpeld naar Noord Europa.
Breien krijgt daar pas een plek na 1500, dan ontstaan er breiersgilden. Men breide met zijde en katoen. Het was chic en bijzonder. Punt.

Maar is dat wel zo zeker allemaal? En we willen vooral weten of breien rond 1400 in Parijs was ingeburgerd. Waren breisels bekend aan het Franse hof? Als je even verder zoekt, blijkt er heel veel meer te zeggen en vooral te vragen over de geschiedenis van het breien.

afb. 1 de techniek van de naaldbinding

afb. 2 Coppergate, (Jorvik) Engeland, 10e eeuw Viking Sok Naaldbinding Licht bruine ongeverfde wol British museum, London

Breien een verbetering van Naaldbinding?

Dat wordt wel beweerd. Is naaldbinding ouder? Ja zeker, maar komt breien uit naaldbinding voort? Laten we eens kijken. Op meerdere plekken ter wereld ontstond onafhankelijk van elkaar de techniek van Naaldbinding. Dat is een techniek waarbij met een grote meestal wat platte naald met een oog een draad in lussen wordt gelegd en dan steeds volledig door een of meer lussen wordt getrokken. (afb. 1) Zo ontstaat er een zeer vast en ook slijtvast materiaal dat is opgebouwd uit allemaal korte draden. Het is vrij stijf en heeft maar weinig rek. Het leent zich uitstekend voor het maken van driedimensionale vormen zoals sokken, mutsen, wanten.
De naaldbinding sok is meer een slof of een pantoffelachtige schoen dan een kous of sok zoals wij die nu kennen. Anders dan bij een breisel kan er geen ladder in vallen, maar je kan het ook niet meer uithalen. (afb. 2)

afb. 3 Nasca mantel Naaldbinding. Veelkleurig katoen en lamawol. Patracas, Peru 1e - 3e eeuw. Brooklyn Museum

afb. 4 Antinoupolis, Egypte, Koptisch 3e- 4e eeuw Kindersok Naaldbinding British Museum, London

Naaldbinding / breien lastig te onderscheiden

Vondsten in Peru, in Syrië en in China bewijzen dat
al honderden jaren voordat de Egyptische sokken werden gebreid, de naaldbinding techniek elders al op een veel hoger plan stond dan in Egypte ooit werd bereikt. (afb. 3, 4, 5 en 7)
Als breien een verbeterde vorm van naaldbinding is, waarom heeft dan geen van die fantastische ambachtslieden in Syrië, Peru of Urumachi die stap naar breien ooit gezet? Of komt de breitechniek helemaal niet uit naaldbinding voort?

af. 5 Urumchi, Tarimbekken, China 1000 tot 400 v. Chr. Baret Naaldbinding donker bruin-rode wol

Een voortdurend misverstand

Dat is inderdaad hoogst onwaarschijnlijk. Je hebt er namelijk heel ander gereedschap voor nodig. Maar breien vervangt uiteindelijk de naaldbindingtechniek hier in Noord-Afrika en Europa wel, want het is een veel snellere en simpelere techniek met veel bredere toepassingsmogelijkheden. Breisels zijn alleen wel veel kwetsbaarder. Gebreide kousen gingen aan de voet heel snel stuk. Dus lange tijd zijn de sloffen / sokken en wanten van gewone mensen nog steeds met naaldbinding gemaakt, terwijl minder kwetsbare objecten zijn gebreid, zoals mutsen, handschoenen, tasjes en de beroemde kussens uit het graf van Fernando da Cerda. (afb. 6)

Een kind van vier kan leren breien, maar naaldbinding vraagt een enorme vaardigheid en is moeilijk te leren.
Zeker is het zo dat de structuur van het oppervlak van naaldbinding en van breien er soms wel zó hetzelfde uit ziet dat archeologen vaak naaldbinding voor breien hebben aangezien.
Het internet en zelfs catalogi van vooraanstaande musea staan nog steeds vol met dergelijke vergissingen, maar de technieken zijn niet meer verwant dan elke andere lussentechniek zoals macramé of sprang.

afb. 6 Gebreid kussensloop, tombe van de infante Fernando de la Cerda ca.1275, Abdij Santa María la Real de Las Huelgas, Burgos.

afb. 7 Dura Europos, Syrie 300 v. Chr. - 256 n. Chr. Fragment van een kous? Naaldbinding zandkleurige wol Yale University Art Gallery Foto Photo credit: Anne Marie Decker

Hoe is breien dan wel ontstaan?

Waarschijnlijk is breien ontstaan als variant op wat wij kennen als het punniken of klosje breien of
vingerbreien. Die techniek was in heel Noord- en Zuid-Europa en in Noord-Afrika bekend om koorden te maken. De simpelste vorm is het maken van een koord van twee lussen op een wigvormig takje, een wig van een gewei of een breivork. Met een aangepunt stokje trek je de lussen over elkaar. En net als bij breien werk je met één doorlopende draad van begin tot eind. (afb. 8)

afb. 8 breivork

Bij vingerbreien gebruik je dezelfde techniek maar je krijgt een bredere band van vier grove lussen. (afb. 9)

afb. 9 Vingerbreien

afb. 10 3de tot 1ste eeuw voor Chr. IJzertijd weefkam

Als je een weefkam gebruikt in plaats van je vingers krijg je mooie kleine lussen en mogelijk ook meer dan vier op een rij. (afb. 10) Zet je pinnetjes in de rondte (klosje breien), dan krijg je een hol koordje. Zet 12 pinnetjes of 20 pinnetjes in de rondte dan heb je een breiring en kun je rondbreien. (afb.11)

afb. 11 Breiring

Naar alle waarschijnlijkheid is de techniek van het
breien ontstaan vanuit vingerbreien. Niet zo vreemd want vingerweven om mooie banden te maken was heel bekend en ook vingerbreien of punniken en varianten op klosje breien waren bijna overal ter wereld wel door mensen bedacht. Alle gereedschap en de basistechniek was dus al bekend: de pinnetjes, de lussen over elkaar halen, de doorlopende draad en een aangepunt werkstokje. Echt waar ? Ja echt waar, we vinden daar ook archeologische aanwijzingen voor.
Er moest alleen iemand op het idee komen om de stap te zetten van een (hol) koord naar een tubevorm. Dat dit daadwerkelijk is gebeurd, zal hierna blijken.

afb. 12 Rond gebreide gordel, Romeins Egyptisch, Egypte 425-594. Tubevormige gebreid op een breiring Veelkleurig wol Musee du Louvre, Parijs

In het Louvre in Parijs en in het museum voor Byzantijnse kunst in Berlijn liggen hiervan de bewijzen in de vorm van op breiringen gebreide buisvormige objecten van nog vrij dikke gekleurde wol met een doorsnee van 8 of 9 cm. In Berlijn ligt een fragment, in Parijs een compleet meterslang object dat waarschijnlijk als een gordel is gebruikt. (afb.12) Het is ouder dan die gebreide Egyptische sokken die wij zo goed kennen. Er is ook een op de breiring gebreid object met een doorsnee van 3 cm gevonden, mogelijk een beurs voor munten. (afb.13) Misschien hadden de oudste, allereerste Egyptische gebreide kousen nog geen hiel.

afb. 14 Breiraam

De stap naar het vlak breien

In het Egeïsch museum in Turijn ligt een bronzen naald van 11 cm zonder oog die aan twee zijden is aangepunt en twee smalle lange houten objecten van ongeveer 22 cm lang met afgeronde uiteinden waarin rijen van 12 gaatjes zitten waar houten pennen in passen. Hebben we hier te maken met de helften van een breiraam zoals wij dat nu kennen? (afb.14)

De archeologen hebben die vraag helaas nog niet definitief beantwoord. Dat kunnen wij dus ook niet doen; het zou betekenen dat naast het rondbreien ook het vlak breien letterlijk onder handbereik was gekomen.

Er is een combinatie nodig van breiraam / breiring en losse breinaalden om een hiel te breien. Je kan dan tijdelijk een aantal steken op een naald zetten terwijl je op de ring verder breit en dan de steken weer terug zetten en daarna weer met alle steken verder breien. Zo kan een hiel ontstaan. (afb. 15)

afb 13 Mogelijk een beurs voor munten (3cm bij 20cm). Rondgebreid op een breiring in twee tinten indigoblauw katoen.Koptisch, 6de-8ste eeuw, Egypte. Object is zoek geraakt, verblijfplaats onbekend.

Afb. 15 Koptisch, Egypte Sok met hiel rondgebreid Ongeverfde en Indigo katoen. 12de-13de eeuw Victoria & Albert museum London

Dus... is breien een verbeterde vorm van naaldbinding? Nee hoor!

Afb. 16 Kinder tunica Vlak gebreid bruine wol. Koptisch, Egypte 6de -7de eeuw. Musée du Louvre Parijs.

Het rondbreien met vier naalden lijkt eerder een verbetering van het breien op de breiring en zeker niet de start van het breien.
Je kan met twee, vier of vijf naalden veel complexere vormen breien dan met de breiring en ook grotere vlakken zoals een tunica of een truitje. (afb.16) Er zijn vermoedens dat plat breien en rondbreien met vier of vijf naalden misschien nou juist weer een Noord Europese uitvinding is.
De techniek van breien op de breiring was zeker niet verloren gegaan nadat er met naalden werd gebreid want de breimachine die William Lee in 1589 heeft uitgevonden was gebaseerd op die techniek van het breiraam.
Dus… de Kopten hebben in de 5de - 6de eeuw leren breien op een breiring, nog een beetje grof en met wol. Het had nog weinig vorm. Plat breien kenden ze in de 6de of 7de eeuw. Sokken zijn dan nog steeds in naaldbinding. In de 10de eeuw zien we de eerste sokken en kousen met hielen verschijnen, waarschijnlijk met vier pennen gebreid mogelijk deels op een breiring deels op pennen.

Hoe kwam die breitechniek in Noord Europa terecht? Hebben de Kopten daar wel of niet wat mee te maken? Of hebben ze die breitechniek juist van de Noorderlingen geleerd? Wordt vervolgd...