Maria van Gelre pelgrimeerde regelmatig naar Maria van Renkum
Maria van Renkum ±1350, Maas- Rijngebied
|
Nadat Marie d'Harcourt et d'Aumale op 5 mei 1405 in Crécy met hertog Reinald IV van Gelre huwde, reisde zij enkele maanden later naar haar bestemming: het hertogdom Gelre. Mei 1406 bezoekt zij voor het eerst Renkum waar het devotiebeeld van Maria in de kapel bij het klooster in aanbouw stond. Dit Mariabeeld zou ca. 1380 of eerder op miraculeuze wijze in deze kapel terecht gekomen zijn. Hoe Maria van Gelre ertoe kwam om juist deze kapel en dit beeld te gaan bezoeken wordt snel duidelijk uit het vervolg van deze wonderbaarlijke geschiedenis.
18 juli 1401 knielt hertog Willem I in Parijs voor koning Charles VI om hem als vazal eer te bewijzen. Hij ging niet met lege handen naar huis, maar kreeg twee zeldzame relieken mee: een fragment hout uit het ware kruis en een doorn afkomstig uit de doornenkroon. Lodewijk de Heilige, de Franse koning kocht die kroon in 1239 van Boudewijn II van Namen, keizer van het Byzantijnse Rijk. Hij liet in Parijs voor de doornenkroon en meer relieken, o.a. het kruishout, in 1243 de Sainte Chapelle bouwen. Marie d'Harcourt stamt van hem af. afb. links: doornenkroon en nagels, achterzijde van de Kleine Ronde Piéta, Johan Maelwael (?) Louvre
|
In 1404 laat Reinald IV abt Konrad von Allenhusen uit Paderborn naar Arnhem komen voor overleg over een stichtelijk plan. Meinwerk van Hamaland (*975 - †5 juni 1036), bisschop van Paderborn, schonk zijn erfdeel Nederhoff te Renkum aan de abdijkerk en stichtte in Renkum een kapel. Het Mariabeeld in die kapel trok pelgrims om de wonderen die er plaatsvonden. Willem I bevorderde de toeloop door die relieken van de Franse koning eraan toe te voegen.
Op deze locatie wilde Reinald voor de regulieren van Sint Augustinus, Zusters van het Gemene Leven uit Zwolle een nieuw klooster stichten.` Daar was grond voor nodig in bezit van abdij Abdinghof te Paderborn. Kennelijk ging abt Konrad akkoord en kon Reinald IV zijn bruid bij de bruiloft voorstellen dit klooster te samen te stichten. Geen wonder dat Maria van Gelre na aankomst nog in 1405 de stichtingsakte bezegelde. Zodra men haar kon ontvangen, ging zij op bedevaart naar Renkum waar zij dit klooster bezocht en Maria van Renkum kon eren. Ze was er in mei 1406 en kwam vaak terug o.a. op 17 augustus 1407, mei 1409 en in 1418. Maria van Gelre on tour
Oktober 2024 is de mini-expositie
in de OLV-kerk te Renkum te zien. |
Kaart van Renkum en omgeving (detail). Linksonder het Onze Lieve Vrouweklooster nabij de Hartense beek met de watermolen en de Borch. Historisch Documentatiecentrum Renkum. www.heemkunderenkum.nl
Kussenovertrek Opdracht in de tempel - Maria Lichtmis
|
Geborduurd voor een kussen in de OLV-kapel Dit witlinnen kussenovertrek komt uit de parochiekerk van Renkum en maakt deel uit van de collectie van het Museum Catharijneconvent. Tijdens de mis kon op het kussen een boek liggen. Het object dateert uit ±1400. Pastoor J.A.Taabe te Wageningen schonk dit borduursel aan het Aartsbisschoppelijk Museum te Utrecht vóór zijn dood op 2 jan 1875. ABM t 2060. l x b 57 x 71 cm |
Dit borduursel zou wel eens kunnen dateren uit de tijd waarin Reinald IV van Gelre in Renkum het klooster stichtte en Maria van Gelre hier ter bedevaart heenging. Je vraagt je natuurlijk af er er enig verband aangetoond kan worden tussen dit borduursel, de kloosterzusters en het hertogelijk paar. Wie zouden het geborduurd kunnen hebben? De kloosterzusters, hertogin Maria van Gelre of Mette Maelwael, borduurster te Nijmegen? Laten we eerst eens vaststellen wat er precies te zien is. |
Parochiekerk O.L.V. ten Hemelopneming, Renkum, collectie Museum Catharijneconvent te Utrecht. ABM t2060,Nederrijngebied, ca. 1400. Techniek: de ondergrond is van naturelkleurig linnen, waarop met rode, lichtgroene, blauwe en beige floszijde is geborduurd, bijna geheel in vlechtsteek. De bladeren en ranken zijn in ingrijpsteek, de haren met knoopsteek en zandsteek. De teksten en gezichten zijn getekend. Eén van de externe deskundigen heeft bij de naamgeving van de steken haar twijfels. Binnenkort moet nieuw onderzoek uitsluitsel geven.
|
Maria in een rozentuin vol getalsymboliek
De rode tempel van Jeruzalem steekt scherp af tegen een met bloemenslingers versierde achtergrond. Er zijn zeven ranken in beeld. De buitenste twee meanderen door elkaar heen, een rode en een witgroene, voorzien van rozen, zowel rode als witte. De witte roos, de kleur van reinheid en zuiverheid, verwijst naar de Maagd Maria. De rode roos is van oudsher en wereldwijd bij uitstek het symbool van de liefde. In de Middeleeuwen verwijst de vijfbladige rode roos naar de Man van Smarten en speciaal de vijf wonden van Christus. Klopt dat aantal van vijf wonden wel? Men redeneerde als volgt: 1. aan het hoofd door de doornenkroon; 2. op de rug vanwege de geseling; 3. aan de handen door de nagels aan het kruis; 4. aan de voeten ook door de nagels; 5. de wond in zijn zijde door de lans die hem doorboorde. Er lijken een paar rode rozen te ontbreken. Tel je die verloren rozen mee dan zaten er acht rode rozen aan de buitenste rank. De doornen verwijzen naar de doornenkroon waarvan een fragment in Renkum lag. De witgroene rank telt ook acht rozen. Dit aantal klopt met Opstanding en Oneindigheid. Een tweede rode doornrank rondom de tempel telt veertien rode rozen, twee maal zeven, een heilig getal. De witgroene slinger, die er doorheen meandert, telt geen zichtbare rozen. Tussen de twee buitenste en de binnenste ranken is een rechthoekig kader afwisselend rood en witgroen. Speels slingeren er S-vormige ranken door met lindeblaadjes en een mogelijk oriëntaals motief dat zich nog niet liet identificeren, evenzo afwisselend in witgroen en rood. |
Stefan Lochner, Maria im Rosenhag, ca.1440/42. Keulen, Wallraf-Richartz-Museum & Fondation Corboud
Van jonger datum zijn soortgelijke afbeeldingen bekend van Martin Schongauer (ca. 1447–1491) Madonna van de rozenhaag, tempera op paneel (200 × 115 cm) 1473 Museum Dominicaner kerk, Colmar. Een tweede stuk is van Stefan Lochner (±1410-1451). Die rechthoekige vorm is hier onderdeel van een constructie voor het leiden en opbinden van de rode en witte rozen.
|
Twee figuranten onttrekken zich aan een simpele identificatie
|
In elke hoek van de rechthoek staat een engel met nimbus. Symboliseren zij de vier windrichtingen: noord, oost, zuid en west? Elke engel houdt een spreukband vast, waarop Gloria in excelsis Deo staat. Twee engelen kopiëren in groen de kleur van de kleding van Maria. Twee andere engelen kopiëren de kleur rood van de persoon dichtbij Maria. Groen klopt met de liturgische kleur van de periode in het kerkelijk jaar waarin Maria Lichtmis op 2 februari wordt gevierd. Rood stemt overeen met het martelaarschap en met de uitstorting van de Heilige Geest / Pinksteren. Dit laatste brengt ons bij de vraag wie de persoon in rood gewaad, zo dichtbij Maria, zou kunnen zijn. Traditioneel staan bij de Opdracht in de Tempel twee personen afgebeeld: de profetes Hanna en de priester Simeon. Volgens Lucas 2: 22-39 getuigen beiden van Gods goedheid om de Messias te zenden naar het Israël tot zegen van de mensheid. Bij de persoon rechts, gekleed in blauw, zien wij een forse banderol als verwijzing naar de lofzang van Simeon. Hij staat klaar met de doek om daarin het Kindeke te ontvangen. Dat die er niet blij van wordt zie je op de miniatuur en het borduursel! |
Meester van het parament van Narbonne, ‘Les Très Belles Heures de Notre-Dame’ in opdracht van Jean duc de Berry gemaakt.
Kussenovertrek uit de Parochiekerk O.L.V. ten Hemelopneming, Renkum, collectie Museum Catharijneconvent te Utrecht.
Dit refereert aan de besnijdenis als Joods ritueel passend in de context.
|
Lucas beschrijft Simeon als heel oud en legt hem woorden in de mond die dit bevestigen. Maar deze man met zijn roodbruine baard en donkere krullen op het hoofd is beslist geen grijsaard. Nog veel ouder verschijnt Hanna in de middeleeuwse bronnen. De geijkte iconografie lijkt hier door een raadselachtige invulling ten val te komen. Maria overhandigt als gebruikelijk Jezus aan Simeon - te jong om waar te zijn. Bij Maria staat géén verschrompeld oud wijfje maar een struise figuur met hoofddeksel, fors langer dan Maria. Ze draagt de bekende attributen: de brandende kaars links, het mandje met duifjes rechts. Zij missen hun aureool, maar dat komt wel vaker voor. Naar Joods gebruik is de vrouw die haar eerste zoon heeft gebaard verplicht om 40 dagen later naar de tempel te gaan voor de purificatie of de reiniging. De duifjes en de kaars dienen als dankoffer. Een feestelijk moment waarvoor boven de tempel die door zuilen, bogen, blauwe koepel en vier torentjes is nagebootst, twee engelen ten halve afgebeeld musiceren op hun luit. De brandende kaars hoort bij Maria Lichtmis, één van de oudste Mariafeesten, passend in de cyclus van de Blijde Geheimen. |
Wie zouden die twee plaatsvervangers van Hanna (of Jozef) en Simeon zijn?
|
De vraag is legitiem omdat zo'n ongerijmdheid niet te accepteren is voor degene die alles wil kunnen verklaren. Een lastige vraag omdat de verleiding groot is om de spontaan opgekomen verklaring zonder meer als vanzelfsprekend te introduceren. Daarom beginnen we met vast te stellen of de persoon links een man of vrouw is. Allicht een open deur, want de verhouding tussen schouder- en heupbreedte leidt tot de conclusie dat er een vrouw is afgebeeld, wat bevestigd wordt door puntschoenen, haardracht en de modieuze bourrelet van geschakeerde rood-blauwe stof op het hoofd. Haar rol als dienares met brandende kaars en mandje klopt iconografisch. Wat vooral opvalt, is haar lengte. Zij is langer dan Maria en zelfs langer dan de man rechts. |
Kussenovertrek (detail) met Maria en Kind, beiden met aureool, links hertogin Maria van Gelre, rechts hertog Reinald IV, beiden zonder aureool en in de Gelderse kleuren
|
|
De man rechts is gekleed in blauw, de kleur die in het borduursel alleen terugkomt in de tempelkoepel en in de vier torenspitsen, hoogtepunten van het tempelcomplex bestaande uit drie gewelven. Zijn voetlange gewaad is subtiel doorweven met de vorstelijke kleur paars. De heilige wijze Simeon zou als grijsaard zijn afgebeeld en met hoofdbedekking.
Zijn haarddos uit roodbruine krullen harmonieert met de lichtrode baard.Nu nadert de ontknoping. Als dit stel bij de opdracht in de tempel niet de profetes Hanna (of de dienares) is en ook de wijze Simeon hier verstek laat gaan, wie zijn zij dan wel? |
Voor het antwoord zijn soortgelijke ongerijmde voorstellingen nodig van bijbelverhalen die ingevuld zijn met plaatsvervangers, juist tijdgenoten van de kunstenaars. Gesignaleerd in de volgende Imitatio Mariae spelen
Maria van Gelre, Valentina Visconti met haar ouders en Louis d'Orléans figurantenrollen in bijbelminiaturen. Op grond hiervan is het aannemelijk te stellen dat hier Maria van Gelre en Reinald IV plaatsvervangers zijn. De kleuren kloppen met het blazoen van Gelre: blauw schild, rode tong en rode nagels van de gouden leeuw. De ceintuur van Reinald IV is van goud en bevestigt zijn identiteit. |
De paarse verticale strepen kloppen met de speciale status van de hertog die rijksvorst was. Dan is er nog de bourrelet van de hertogin die haar eigen geslachtswapen symboliseert.
De rood en blauw geschakeerde stof ontleent zijn kleuren rood en blauw aan de kwartieren van Harcourt en Bourbon, haar persoonlijke blazoen. Heraldisch vrijwel millimeter groot. Telt het gouden haar hier ook mee?
|
Witte rozen bij Maria van Gelre en de Madonna in het Gebedenboek
|
|
Miniaturen in Gebedenboek presenteren witte rozen bij rouw & trouw
|
De miniatuur met de jonge lange Maria van Gelre in de blauwe houppelande positioneert haar in een hortus conclusus met een laag hekwerkje op een muurtje. De egelantier bloeit met witte bloemen rondom in contrast met de rode muur op de achtergrond en het groene gras.
Maagdelijk witte rozen horen in een bruidsboeket. |
Hertogin Maria van Gelre ontvangt als weduwe van de Madonna een tak met drie witte rozen, passend in de context van een uitvaart qua betekenis. De witte roos staat eveneens symbool voor eerbied en herinnering en kan gebruikt worden voor het uitdrukken van respect en het herdenken. Drie kan verwijzen naar de Drieënheid.
|
Analogie margedecoratie getijdenboek met florale motieven borduurwerk
|
Rondom het iconische portret van Maria van Gelre in haar beroemde Gebedenboek bevindt zich een florale decoratie. Ook hier zijn witte rozen en ranken in beeld.
Datzelfde geldt voor de andere miniatuur waarop zij voor de Madonna knielt. Vergelijken we de marginalia uit getijdenboeken met de geborduurde decoratie in de kussenovertrek, dan valt echt op hoe verrassend veel overeenkomst die vertonen. |
Zien we hierin ook overeenkomsten in de details als we letten op de zogeheten stekeligheden?
Marge bij miniatuur Maria van Gelre in haar Gebedenboek (detail)
|
Onderzijde met florale motieven geborduurd kussenovertrek c. 1400 uit de RK Parochiekerk Renkum, nu in het Catharijneconvent Utrecht
Marginalia in het Getekend Getijdenboek, door Eberhard König toegeschreven aan de gebroeders Van Lymborch
|
Florale motieven worden in deze periode veelvuldig toegepast in de kleding. Ze worden zelfs gebruikt als een communicatiemiddel. Om iets duidelijk te maken aan de omgeving. Bijvoorbeeld aan wiens kant men staat. Louis d'Orléans, in conflict met zijn rivaal Jan zonder Vrees, hertog van Bourgondië, sierde zijn eigen kleding en die van zijn zoons met brandnetelbladeren. Zijn oudoom Jean de Berry bleef niet achter, die liet op zijn houppelande uit solidariteit kaardenbollen in goud borduren. De dominant aanwezige florale motieven (53 rode en 66 witgroene) op dit borduursel uit Renkum intrigeren ons. We zijn nieuwsgierig of daarin ook een of andere boodschap verborgen ligt. Wie weet?
|
Terzijde mag wel stilgestaan worden bij het feit dat Louis d'Orléans de bruidsschat betaalde bij het huwelijk van Marie d'Harcourt et d'Aumale en zijn broer koning Charles VI de bruiloft in Crécy financierde. Marie heeft als hertogin van Gelre nog met Jean de Berry brieven uitgewisseld en hem een vorstelijk cadeau gezonden, een flinke diamant. Berry, die nogal bijgelovig was, liet zijn astroloog uitzoeken of hij die diamant wel houden moest. Hij vreesde dat die hem ongeluk zou bezorgen. Zijn astroloog bevestigde zijn vrees, dus verdween die diamant binnen de kortste keren uit het bezit van Jean de Berry. De geschiedenis verhaalt niet hoe het de volgende eigenaar is vergaan.
|
Brandnetelbladeren op de houppelande van Louis d'Orléans geschilderd door Colart de Laon, na 1407
|
Kaardenbol motieven op de houppelande van Jean de Berry op bedevaart, Petites Heures. Miniatuur gebr. Van Lymborch
|
Middeleeuwers pelgrimeren soms als boetedoening soms uit vroomheid
In de Petites Heures hebben de Van Lymborchs hun mecenas Jean de Berry als pelgrim afgebeeld. In het Gebedenboek van Maria van Gelre zijn twee pelgrims in pélérine (mantel), hoed, staf en insignes zichtbaar.
|
Pelgrims op reis in middeleeuws Europa liepen enorme afstanden om hun doel te bereiken, zij konden rekenen op bescherming van kerk en staat, genoten immuniteit.
|
Nabeschouwing bij het borduurwerk voor de kussenovertrek van Renkum
|
Het kussenovertrek komt denkelijk uit de Kapel in Renkum en kan een schenking zijn van Maria van Gelre en Reinald IV bij de stichting van het Klooster in 1405. Het borduursel van kostbare floszijde in diverse kleuren en de florale decoratie die sprekend lijkt op de marginalia in getijdenboeken passen perfect bij een opdracht van het hertogelijk hof. Het borduurwerk is volgens experts geen huisvlijt; qua verfijning en techniek is dit vakwerk. Typerend voor de professionele borduurster die per onderdeel vaststelt welke steek het gewenste effect sorteert. Het kan een vrome kloosterzuster geweest zijn maar de heraldische elementen vereisen kennis waar niet elke kloosterzuster over beschikt, Frappant is het paars in Reinald's kleed dat de status van rijksvorst verbeeldt die aan Reinald I graaf van Gelre in 1317 door keizer Frederik werd toegekend. Zoiets hadden onder meer de herauten Gelre en Gulik kunnen weten en adviseren. |
|
Maar de kortste weg naar expertise op de gewenste vakgebieden leidt vanzelfsprekend naar de Borchstraat in Nijmegen waar het Maelwael-Van Lymborch atelier kon beschikken over Mette Maelwael als borduurster en haar zoons Herman, Paul en Johan van Lymborch, desnoods haar broer Johan Maelwael, hun kennis op het gebied van heraldiek met haar konden delen, voor het geval die nodig mocht zijn. Wezenlijk voor deze gedachtegang is de plaatsvervangende rol die voor Marie d'Harcourt is bedacht en haar in de rol van dienares positioneert en haar man als Simeon verbeeldt. Die transformatie is geheel in lijn met de precedenten van Valentina Visconti en Giangaleazzo Visconti en Louis d'Orléans en uiteraard haar bekende eigen portret. Deze redenering leidt automatisch tot de vraag of ergens in de hertogelijke rekeningen bewijs te vinden is voor zo'n opdracht. Textiel borduren was in de regel een van de best betaalde werkzaamheden. |
De Heilige Familie in Jozefs timmerwerkplaats, detail met bordurende Maria. Anonymus, Spaans getijdenboek (1461) inkt, tempera, bladgoud, perkament. The British Library, London, UK. Manuscript Add. 18193, folio 48v.
Deze bijdrage is als hypothese nog volop in bewerking dankzij reacties van velen en wordt vervolgd.
Tot stand gekomen met bijzonder waardevolle adviezen en hulp van
John Bartels, Hester Dennissen, Tanja Hilgers, Rianet Knevel, An Moonen, Dorine Stijkel, André Stufkens, Annemies Tamboer, Aebele en Elvire Trijsburg, Ed Vinck
Jacobus Trijsburg © Barchem, 2023-10-02
Tot stand gekomen met bijzonder waardevolle adviezen en hulp van
John Bartels, Hester Dennissen, Tanja Hilgers, Rianet Knevel, An Moonen, Dorine Stijkel, André Stufkens, Annemies Tamboer, Aebele en Elvire Trijsburg, Ed Vinck
Jacobus Trijsburg © Barchem, 2023-10-02