Maria van Gelre pelgrimeerde regelmatig naar Maria van Renkum
|
Kapel en het
Onze Lieve Vrouwe- of Mariaklooster te Renkum 
|
Nadat Marie d'Harcourt et d'Aumale op 5 mei 1405 in Crécy met hertog Reinald IV van Gelre huwde, reisde zij enkele maanden later naar haar bestemming: het hertogdom Gelre.
In 1406 bezoekt zij voor het eerst Renkum, waar zich het devotiebeeld van Maria in de kapel bij het OLV-klooster bevond. Dit Mariabeeld zou ca. 1380 of nog eerder op miraculeuze wijze in deze kapel terecht gekomen zijn. Hoe Maria van Gelre ertoe kwam om juist deze kapel en dit beeld te gaan bezoeken wordt wel duidelijk uit het vervolg van deze wonderlijke geschiedenis. In 1403 knielde hertog Reinald IV in Parijs voor koning Charles VI om hem als vazal eer te bewijzen. Hij ging niet met lege handen naar huis, maar kreeg twee zeldzame relieken mee, een stukje hout uit het ware kruis en een doorn afkomstig uit de doornenkroon. Lodewijk de Heilige, de Franse koning kocht die kroon in 1239 van Boudewijn II van Namen, keizer van het Byzantijnse Rijk. Hij liet in Parijs voor de kroon en nog meer relieken o.a. het kruishout de Sainte Chapelle bouwen (1243/48). |
Eenmaal in Gelderland nodigde Reinald de abt van het klooster in Paderborn in Arnhem uit. In overleg met deze eerbiedwaardige afgezant kwam een bijzonder plan tot stand.
Meinwerk van Hamaland, bisschop van Paderborn, (Renkum *975 - Paderborn †5 juni 1036) had grond in Renkum en Elten aan zijn kerk in Paderborn geschonken. De door hem in Renkum gestichte kapel bestond nog altijd en bezat een Mariabeeld waar men wonderen aan toegeschreven had. Het leek dan ook zinvol om hier een devotiebeeld van te maken door dit kruisfragment erin te verwerken. Vóór dit beeld zou een monstrans komen waarin de doorn uit de doornenkroon zijn ereplaats kon innemen. Aldus geschiedde. Bij deze kapel wilde Reinald voor de Zusters van het Gemene Leven uit Zwolle een klooster stichten. Geen wonder dat hertogin Maria van Gelre na aankomst dit plan steunde. Toen men haar kon ontvangen ging zij op bedevaart naar Renkum om kennis te maken met het klooster en dit devotiebeeld te eren en kwam er sindsdien meer dan eens terug. |
Kaart van Renkum en omgeving (detail). Links onderaan het Onze Lieve Vrouweklooster, halverwege de Hartense beek met de watermolen. Historisch Documentatiecentrum Renkum. www.heemkunderenkum.nl
Kussenovertrek Opdracht in de tempel - Maria Lichtmis
|
Geborduurd voor een kussen in de OLV-kapel Dit witlinnen kussenovertrek komt uit de parochiekerk O.L.V. ten Hemelopneming van Renkum. Hier kon men een boek op leggen. Het bevindt zich nu in het Museum Catharijneconvent te Utrecht en dateert uit ±1400. |
Dus uit de tijd dat Reinald IV van Gelre het klooster stichtte en Maria van Gelre hier ter bedevaart heenging. Je vraagt je natuurlijk af er er enig verband bestaat tussen dit kussenovertrek, de kloosterzusters en het hertogelijk paar. Wie zouden het geborduurd hebben? Laten we eerst eens vaststellen wat er precies te zien is. |
Parochiekerk O.L.V. ten Hemelopneming, Renkum, collectie Museum Catharijneconvent te Utrecht. ABM t2060,Nederrijngebied, ca. 1400. Techniek: de ondergrond is van naturelkleurig linnen, waarop met rode, lichtgroene, blauwe en beige floszijde is geborduurd, bijna geheel in vlechtsteek. De bladeren en ranken zijn in ingrijpsteek, de haren met knoopsteek en zandsteek. De teksten en gezichten zijn getekend.
|
Maria in de Rozentuin
De rode tempel van Jeruzalem steekt scherp af tegen een met bloemenslingers versierde achtergrond. Er zijn zeven ranken in beeld. De buitenste twee meanderen door elkaar heen, een rode en een witgroene, voorzien van rozen, zowel rode als witte. De witte roos, de kleur van reinheid en zuiverheid, verwijst naar de Maagd Maria. De rode roos is van oudsher en wereldwijd bij uitstek het symbool van de liefde. In de Middeleeuwen verwijst de vijfbladige rode roos naar de Man van Smarten en speciaal de vijf wonden van Christus. Klopt dat aantal van vijf wonden wel? Men redeneerde als volgt: 1. aan het hoofd door de doornenkroon; 2. op de rug vanwege de geseling; 3. aan de handen door de nagels aan het kruis; 4. aan de voeten ook door de nagels; 5. de wond in zijn zijde door de lans die hem doorboorde. Er lijken een paar rode rozen te ontbreken. Maar als je die verloren rozen niettemin meetelt, zaten er ooit acht rode rozen aan de buitenste doornrank. De tweede witgroene rank telt er ook acht, het volmaakte getal. Er slingert een tweede rode doornige tak direct om de tempel heen. Deze telt veertien rode rozen, twee maal zeven, het heilige getal. Aan de witgroene slinger, die er doorheen meandert, zijn geen rozen zichtbaar. Tussen de twee buitenste en de binnenste ranken is een rechthoekig kader afwisselend rood en witgroen. Speels slingeren er S-vormige ranken door met lindeblaadjes en iets dat lijkt op pijnappels of eikenbladeren, evenzo afwisselend in witgroen en rood. |
Stefan Lochner, Maria im Rosendag, ca.1440/42. Keulen, Wallraf-Richartz-Museum & Fondation Corboud
Van jonger datum zijn soortgelijke afbeeldingen bekend van Martin Schongauer (ca. 1447 – 1491) Madonna van de rozenhaag, tempera op paneel (200 × 115 cm) — 1473 Museum Dominicanerkerk, Colmar. Een tweede exemplaar is van Stefan Lochner (±1410-1451).Hier zie je die rechthoekige vorm als deel van een constructie voor het leiden en opbinden van de rode en witte rozen.
|
Twee figuranten onttrekken zich aan een simpele identificatie
|
In elke hoek van de rechthoek staat een engel met nimbus. Symboliseren zij de vier windrichtingen: noord, oost, zuid en west? Elke engel houdt een spreukband vast, waarop Gloria in excelsis Deo staat. Twee engelen kopiëren in groen de kleur van de kleding van Maria. Twee andere engelen kopiëren de kleur rood van de persoon dichtbij Maria. Groen klopt met de liturgische kleur van de periode in het kerkelijk jaar waarin Maria Lichtmis 2 februari wordt gevierd. Rood stemt overeen met het martelaarschap en met de uitstorting van de Heilige Geest / Pinksteren. Dit laatste brengt ons bij de vraag wie de persoon in rood gewaad, zo dichtbij Maria, zou kunnen zijn. Traditioneel staan bij de Opdracht in de Tempel twee personen afgebeeld: de profetes Hanna en de priester Simeon. Volgens Lucas 2: 22-39 hebben zij beiden een lofzang uitgesproken gebaseerd op het Oude Testament. Zij getuigen beiden van Gods goedheid om de Verlosser, de Messias, te zenden naar het volk Israël tot zegen van de mensheid. Bij de persoon rechts, gekleed in blauw, zien wij een forse banderol als verwijzing naar de lofzang van Simeon. Staat links een dienares? |
Meester van het parament van Narbonne, ‘Les Très Belles Heures de Notre-Dame’ in opdracht van Jean duc de Berry gemaakt.
Kussenovertrek uit de Parochiekerk O.L.V. ten Hemelopneming, Renkum, collectie Museum Catharijneconvent te Utrecht.
Rood kon men winnen uit meekrap, groen kan uit wede gewonnen zijn.
|
Lucas beschrijft Simeon als heel oud en legt hem woorden in de mond die dit bevestigen. Maar deze man met zijn roodbruine baard en donkere krullen op het hoofd is beslist geen grijsaard. Nog veel ouder verschijnt Hanna in de middeleeuwse bronnen. De geijkte iconografie lijkt hier door een raadselachtige invulling ten val te komen. Maria overhandigt als gebruikelijk Jezus aan de priester Simeon - te jong om waar te zijn. Bij Maria staat géén verschrompeld oud wijfje, maar een struise figuur met een soort kapje op het hoofd, langer dan Maria. Ze draagt overbekende attributen, de kaars in de linkerhand en een mandje met duifjes rechts. Beide figuren missen hun aureool. Naar Joods gebruik heeft de vrouw die haar eerste zoon heeft gebaard, de plicht om 40 dagen later naar de tempel te gaan voor de purificatie ofwel de reinigingsrite. De duifjes en de kaars dienen als dankoffer. Een feestelijk moment waarvoor boven de tempel - nagebootst met zuilen, bogen, blauwe koepel en torentjes - twee engelen ten halve afgebeeld, op hun luit musiceren. Maria Lichtmis betreft één van de oudste Mariafeesten, passend in de cyclus van de Blijde Geheimen. |
Wie zouden toch die twee plaatsvervangers van Hanna en Simeon zijn?
|
De vraag is legitiem omdat zo'n ongerijmdheid niet te accepteren is voor degene die alles wil kunnen verklaren. Een lastige vraag omdat de verleiding groot is om de spontaan opgekomen verklaring zonder meer als vanzelfsprekend te introduceren. Daarom beginnen we met vast te stellen of de persoon links een man of vrouw is. Allicht een open deur, want de verhouding tussen schouder- en heupbreedte leidt tot de conclusie dat er een vrouw is afgebeeld, wat bevestigt wordt door puntschoenen, de haardracht en een modieus kapje op het hoofd. Haar rol als dienares van Maria met kaars en mandje klopt iconografisch. Wat speciaal opvalt is hoe lang zij is. Langer dan Maria, en zelfs langer dan de man rechts. |
Kussenovertrek (detail) met Maria en Kind, beiden met aureool, links hertogin Maria van Gelre, rechts hertog Reinald IV, beiden zonder aureool en in de Gelderse kleuren
|
|
De man rechts is gekleed in blauw, de kleur die in het borduursel alleen terugkomt in de tempelkoepel en in de vier torenspitsen, hoogtepunten van het tempelcomplex bestaande uit drie gewelven. Zijn voetlange gewaad is subtiel doorweven met de vorstelijke kleur paars. Als Simeon, de priester, zou hij als grijsaard zijn afgebeeld en met hoofdbedekking.
Zijn haarddos uit roodbruine krullen harmonieert met de lichtrode baard. |
Nu nadert de ontknoping, want als dit stel bij de opdracht in de tempel niet Anna de profetes (of kraamhulp Maria Salomé) samen met Simeon de priester voorstelt, wie dan wel?
Voor het antwoord daarop moeten we op zoek naar soortgelijke min of meer ongerijmde voorstellingen van Bijbelse vertellingen die ingevuld zijn met plaatsvervangers, meestal tijdgenoten van de kunstenaars. Al eerder gesignaleerd is de volgende: |
Imitatio Mariae, waarin Maria van Gelre, Valentina Visconti, haar vader en Louis d'Orléans figureren in een rol binnen bijbelverhalen. Op grond hiervan is het aannemelijk te stellen dat hier Maria van Gelre en Reinald IV worden voorgesteld. De kleuren kloppen met de wapenkleuren van Gelre, blauw van het schild, rood cf de roodgetongde en roodgenagelde leeuw. Het paars klopt met de status van de hertog die rijksvorst was.
|
Witte rozen bij Maria van Gelre en de Madonna in het Gebedenboek
|
|
Miniaturen in Gebedenboek presenteren witte rozen bij rouw & trouw
|
De miniatuur met de jonge Maria van Gelre in de blauwe houppelande positioneert haar in een hortus conclusus met een laag hekwerkje op een muurtje. De egelantier bloeit met witte bloemen rondom in contrast met de rode muur op de achtergrond en het groene gras.
De witte roos is erg gewild voor het bruidsboeket. |
Maria van Gelre als weduwe bij de Madonna, Zij biedt de hertogin een tak met drie witte rozen aan, passend in de context van een uitvaart qua betekenis. De witte roos staat eveneens symbool voor eerbied en herinnering en kan gebruikt worden voor het uitdrukken van respect en het herdenken. Drie kan verwijzen naar de Drieënheid.
|
Analogie margedecoratie getijdenboek met florale motieven borduurwerk
|
Rondom het iconische portret van Maria van Gelre in haar beroemde Gebedenboek bevindt zich een florale decoratie. Ook hier zijn bloemen en ranken in beeld.
Datzelfde geldt voor de andere miniatuur waarop zij voor de Madonna knielt. Vergelijken we de marginalia uit getijdenboeken met de geborduurde decoratie in de kussenovertrek, dan valt echt op hoe verrassend veel overeenkomst die vertonen. |
Zien we hierin ook overeenkomsten in de details als we letten op de zogeheten stekeligheden?
Marge bij miniatuur Maria van Gelre in haar Gebedenboek (detail)
|
Onderzijde met florale motieven geborduurd kussenovertrek c. 1400 uit de RK Parochieskerk Renkum, nu Catharijneconvent Utrecht
Marginalia in het Getekend Getijdenboek, door Eberhard König toegeschreven aan de gebroeders Van Lymborch
Florale motieven worden in deze periode veelvuldig toegepast in de kleding. Ze worden zelfs gebruikt als een communicatiemiddel. Om iets duidelijk te maken aan de omgeving. Bijvoorbeeld aan wiens kant men staat. Louis d'Orléans, in conflict met zijn rivaal Jan zonder Vrees, hertog van Bourgondië, smukt zijn kleding en die van zijn zoons op met brandnetelbladeren. Zijn oom, Jean de Berry, bleef niet achter en laat op zijn houppelande bij wijze van solidariteit kaardenbollen in goud borduren. De ondefinieerbare florale motieven op de kussenovertrek van Renkum intrigeren ons. We zijn nieuwsgierig of daarin ook een of andere boodschap verborgen ligt. Wie weet?
Brandnetelbladeren op de houppelande van Louis d'Orléans geschilderd door Colart de Laon, na 1407
|
Kaardenbol motieven op de houppelande van Jean de Berry op bedevaart, Petites Heures. Miniatuur gebr. Van Lymborch
|
Middeleeuwers pelgrimeren soms als boetedoening soms uit vroomheid
In de Petites Heures hebben de Van Lymborchs hun mecenas Jean de Berry als pelgrim afgebeeld. In het Gebedenboek van Maria van Gelre zijn twee pelgrims in pélérine (mantel), hoed, staf en insignes zichtbaar.
|
Pelgrims op reis in middeleeuws Europa liepen enorme afstanden om hun doel te bereiken, zij konden rekenen op bescherming van kerk en staat, genoten immuniteit.
|
Maria van Renkum inspireert lokale samenleving tot Rosarium Mariae
|
Bij de R.K. Parochiekerk Maria ten Hemelopneming in Renkum is in 2012 het Rosarium Mariae ontstaan, een rozenhof die in elk geval zijn naam waarmaakt via de talrijk aanwezige rozen. In bloei een lust voor het oog en bij de meeste rozen ook een zinnenprikkelende beleving via hun geuren. De tuin is ontstaan vanuit de behoefte meerwaarde te creëren rondom de locatie waar veel pelgrims naar toe komen voor heling, om liefde en troost te vinden en elkaar te ontmoeten.
|
De tuin legt vanuit de groei en bloei een natuurlijke verbinding met de Rozenkrans, Een eeuwenoude drager van blijde, droevige en glorievolle geheimen van Maria, de moeder van Jezus. Om de bezoekers tegemoet te komen zijn in het Rosarium panelen met geschilderde iconen opgesteld. Elk icoon brengt een geheim in beeld, momenten uit het leven van Maria die ons via de evangeliën bekend zijn, Maria's verhaal vertellen en de ommegang ondersteunen.
|