De laatste vorstin...
Tekening in kleur van het praalgraf van Johanna van Brabant bleef bewaard
Op zoek naar een portret van Johanna van Brabant vond Christian Clauss een pentekening in kleur in Brussel in de KBR waarop haar praalgraf is afgebeeld. Filips de Goede liet de tombe in 1458 maken. Johanna, de laatste vorstin van haar geslacht, regeerde 41 jaar als hertogin van Brabant en Limburg.
Diplomatiek, gerespecteerd, gaf zij zichzelf als bijnaam "de panter", verwijzend naar haar betreurde kinderloosheid. Van de panter beweerde men in de Middeleeuwen dat die na het baren van jongen geen nageslacht meer kon krijgen door intern opgelopen wonden via de eerste zwangerschap. Zij gaf de Brabanders een vorm van zelfbestuur, die voor die tijd modern was en zelfs model zou staan voor overeenkomsten tussen de machthebber en bevolking in later tijd en ook elders in de Lage Landen. Zij heeft een onuitwisbare indruk achter gelaten, maar hoe zij er precies uitzag blijft toch nog gissen.
Diplomatiek, gerespecteerd, gaf zij zichzelf als bijnaam "de panter", verwijzend naar haar betreurde kinderloosheid. Van de panter beweerde men in de Middeleeuwen dat die na het baren van jongen geen nageslacht meer kon krijgen door intern opgelopen wonden via de eerste zwangerschap. Zij gaf de Brabanders een vorm van zelfbestuur, die voor die tijd modern was en zelfs model zou staan voor overeenkomsten tussen de machthebber en bevolking in later tijd en ook elders in de Lage Landen. Zij heeft een onuitwisbare indruk achter gelaten, maar hoe zij er precies uitzag blijft toch nog gissen.
Johanna Duxissa Brabantie / hertogin van Brabant 16de-eeuws
Naar deze miniatuur zijn haar gewaad, haardracht en bourrelet gekopieerd. Bij dit gewaad is goudborduursel toegepast rond de hals boven een jurk (surcotte) van brokaat met ondermouwen en is de houppelande van
blauwe zijde, gevoerd met grijs bont. "Het Woud der Verwachting" heeft wel zo'n houppelande, maar toch een opgave voordat alle onderdelen aan de maatstaf voldeden die het atelier hanteert. |
Contra-zegel van Charter uit 1356 van Johanna en Wenceslaus met de belofte dat de integriteit van Brabant behouden zou blijven.
Johanna (1322-1406) huwt Willem IV van Holland die in 1345 sneuvelt in de strijd tegen de Friezen. In 1351 hertrouwt zij met Wenceslaus van Bohemen. Daarmee werd zij ook hertogin van Luxemburg. Na de dood van haar vader Jan III erfde zij als oudste dochter Brabant en Limburg. De wapenschilden op haar contra zegel (1355) verwijzen naar deze drie hertogdommen.
|
|
Besloten is om de halsopening te laten borduren door het G3-borduuratelier te Lochem.
Bij optredens, zoals op Ammersoyen zal zij deze beeldbepalende rode bourrelet dragen, een hoofdtooi van rode zijde. Betty Dijk uit Etten-Leur (NB) is op basis van eigentijdse afbeeldingen erin geslaagd om een historisch verantwoorde hoofdtooi te reconstrueren. Zo wordt Johanna van Brabant historisch verantwoord uitgedost om bij gelegenheid als een vorstin te kunnen verschijnen. Maar het is géén eigentijds portret, al zijn er meer beschikbaar die hier afgebeeld en besproken worden. |
​Johanna, hertogin van Brabant, past haar nieuwe bourrelet voor de vijfde editie van Ammersoyen Middeleeuws Bewoond in 2019.
|
Chroniques de France, d'Angleterre, d'Ecosse et d'Espagne, Jean Froissart. Klik op de afbeelding voor de originele bron in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel
Jean Froissart de historicus uit Valenciennes vond deze ontmoeting het boekstaven waard. Froissart laat Johanna en Willem samenkomen voor vredesoverleg. Zij zijn elkaars opponent, andere personages vormen hun entourage.
|
Johanna van Brabant, sculptuur in opdracht van Filips de Goede, hertog van Bourgondië. De gisant (=grafbeeld), tekening Anthonio de Succa, verdween in 1695 door oorlogsgeweld.
|
|
Willem I en Johanna / miniatuur uit Froissart Echt herkenbaar zijn zij niet maar ook vanwege de kleuren en kleding lijkt vergissing uitgesloten. Beiden dragen een houppelande, typerend voor hogere gezagsdragers. Willem - jong/baardloos - in blauw klopt met de heraldische kleur azuur van zijn wapenschild.
Het rozerood bijna paars bij Johanna refereert aan die vorstelijke kleur, die voorbehouden is aan de hoogste in gezag; 3 x hertogin Brabant, Lymborch, Lotharingen. Bovendien is de klimmende leeuw met dubbele staart in het zilveren (witte) wapenschild van Limburg rood. Tenslotte is Johanna de weduwe van Wenceslaus van Luxemburg, ook een hertogdom. Kennis die men bij een miniaturist als bekend mag veronderstellen. Zij beiden staan in het midden van de miniatuur, centraal, zijn elkaars gesprekspartner. Hun entourage, elk twee personen, kun je zien als raadgevers, op het tweede plan. Ook zij dragen uitgesproken kleuren. Het zijn géén dienaren, maar bekleden een hofambt, zoals erfmaarschalk, erfhofmeester uit de hogere adel. Bovendien zijn zij allen ten voeten uit afgebeeld, wat hun importantie onderstreept. Willem en Johanna zijn compleet zichtbaar inclusief twee gebarende handen. De anderen gedeeltelijk, die uiterst links en rechts zijn jonger / zonder baard, daarachter met baard. |
De man links draagt enorm lange puntschoenen (= poulaines), ook klip-en-klaar bewijs van importantie.
Al zijn het géén portretten, de gelaatstrekken van Willem en Johanna zijn meer verfijnd. Die van de anderen enigszins karikaturaal. Johanna staat links ten opzichte van Willem, dus domineert hij haar. Het zijn niet bepaald herkenbare personen, dus de tekst van Froissart moet bewijzen dat deze twee na 1388 oog in oog met elkaar hebben gestaan en waarschijnlijk wel voordat hij met het hertogdom Gulik werd beleend toen zijn vader overleed (1393). |
Wenceslaus van Luxemburg (1337-1383) tweede echtgenoot van Johanna van Brabant (geh.1352). Mémoriaux de Succa, KBR, Manuscrits
Brabantse-Gelderse strijd 1386-1399
Wenceslaus van Luxemburg, echtgenoot van Johanna van Brabant, lijfde Gangelt, Millen en Waldfeucht in om de handelsweg vrij te maken tot het Rijnland voor de Brabantse kooplui. Eigenzinnige roofridders dwarsboomden dit. Na zijn dood (1383) begon Willem van Gelre zijn tegenoffensief om het Brabantse landjepik te keren. Cuyck liep naar hem over en ook de stad Grave had voor hertog Willem gekozen. |
Johanna zond boden naar Charles VI koning van Frankrijk om hulp tegen Gelre. Middelnederlandse Kroniek van Froissart, KB Den Haag, 130 B 21 p. 282v.
Brabant belegerde Grave tevergeefs, trok toen via Ravenstein om Nijmegen te veroveren. Willem sneed hen bij verrassing de pas af aan de Maas bij Niftrik, waar het Brabants leger in paniek vluchtte. Johanna zond boden naar de Franse koning Charles VI om hulp tegen Willem. Uitgeput kwam zijn leger na een barre tocht bij de Roer aan waar Charles de smaad van een nederlaag ontliep dankzij Willems knieval. De Gelders-Brabantse strijd eindigde in 1399 met de Vrede van Ravenstein, die de belening regelde van Grave en het Land van Cuyck aan Willem. Oijen en Turnhout volgden. Johanna gaf toen stadsrechten aan Oss, zodat die stad met wallen, grachten en poorten versterkt kon worden.
|
Imponerende tekening van Johanna's praalgraf, de vorstin waardig
Ruim 50 jaar na haar dood liet Filips de Goede een grafmonument voor Johanna plaatsen in de Karmelietenkerk in Brussel. Zij stierf in 1406 en is daar begraven; Johanna had de karmeliet Jan de Hertoghe als biechtvader De sculptuur in brons gegoten door Jacob van Gerines cf. het model van Jean de le Mer, beschilderd door Rogier van der Weyden in 1458, ging verloren bij bombardementen in 1695. Anthonio de Succa tekende haar gisant in 1602. Het praalgraf is door Charles de Rietwijck in 1641 weer vereeuwigd als tekening met pen en inkt, die vervolgens met gouache kleurig is beschilderd, Sigillographica Belgica, KBR Ms 22483, fol 64-65.
Christian Clauss te Brussel bezorgde ons deze vondst 5 maart 2024
Christian Clauss te Brussel bezorgde ons deze vondst 5 maart 2024
Praalgraf van Johanna van Brabant in de Karmelietenkerk te Brussel. Op het voetstuk staan in spaarnissen 20 personages met hun blazoen. Zij representeren haar illuster voorgeslacht. Zij ligt op haar beeldschone wapenkleed met de gouden Brabantse leeuw ter hoogte van haar rechterschouder en aansluitend de Limburgse leeuw. Sinds 1288 staan zij op het gekwartierd wapenschild van de Brabantse hertogen.
Hertog Jan I won de Slag bij Wöringen 1288. Wapen: Limburg en Brabant / Codex Manesse
|
Bombardement 13, 14 en 15 augustus 1695 door het leger van Lodewijk XIV van Frankrijk leidde tot de grootste brand in de geschiedenis van Brussel; de Karmelietenkerk stortte in.
|
Christian Clauss uit Brussel zocht en vond in de KBR een bij ons tot dusverre onbekende gekleurde pentekening van de tombe van Johanna van Brabant en deelde die met onze redactie. Helaas luidt de conclusie dat er nog steeds geen eigentijds portret van Johanna, dan wel een replica, is opgedoken. Datzelfde geldt voor haar Gelderse opponent, hertog Willem I van Gelre en Gulik. Maar de oogst aan portretten van Johanna na haar overlijden is niet gering en staat wel in contrast met die van Willem I. Dit ondanks het feit dat hij de eerste opdrachtgever van de schilderdynastie Maelwael-Van Lymborch was, toen zij nog woonden en werkten aan de Borchstraat te Nijmegen voordat zij naar Parijs gingen.
Portret van Wencelijn / Wenceslaus I, Hertog van Luxembourg.
Anonymus, houtsnede, c. 1565.
|
Portret van Johanna, Hertogin van Brabant, Limburg en Lotharingen. Anonymus, houtsnede, c. 1565
|
Voor het vervolg van De laatste vorstin... DEEL 2 CLICK HIER