Herder met hoorn

Hoe de slapende herder de bloeddorstige wolf zijn schapen laat belagen

De wolf in de Aberdeen Bestiary, folio 16v.. Dit boek uit de Aberdeen University Library (MS 24) wordt beschouwd als een van de beste voorbeelden in zijn soort vanwege de weelderige en kostbare verluchting. Het manuscript is geschreven en verlucht in Engeland rond 1200.

Herder met hond, Dom te Milaan, ca. 1400, beeldhouwwerk in steen

Op deze miniatuur uit de Aberdeen Bestiary uit ca. 1200 zit de herder te slapen, terwijl een wolf komt aansluipen die het op zijn schapen heeft voorzien. De hond staat grommend op het dak van de schapenstal. Kan hij de wolf verjagen?
De herder houdt zijn hoorn vast, kennelijk van hout en gekuipt, Mits hij blaast, zal het ondier wegvluchten in de nacht vanwaar hij kwam en de arme schapen met rust laten.

Aan de Dom van Milaan staan....

de herder en zijn hond als beeldhouwwerk ca. 1400. Gemaakt in opdracht van Gian Galeazzo Visconti, de zwager van Jean de France, hertog van Berry. De hond spert agressief zijn bek open, heel functioneel als waterspuwer. Zo zijn er nog talloze sculpturen aan de Dom van Milaan die de tand des tijds hebben overleefd. Zowel de hond als de herder zijn levendig verbeeld, net als de herdershoorn. Je kunt je goed voorstellen dat het origineel van hout was gemaakt, in twee gelijke helften, bijeengehouden door banden van natuurlijk materiaal. Je denkt vanzelfsprekend aan braamranken, wilgentenen of berkenbast, zoals men oudtijds ook gebruikte bij de midwinterhoorns.

Kraambezoek musicerende herders

Al vroeg in de middeleeuwen ontstond vanuit het kraambezoek van de herders, als eersten, aan het pasgeboren Kindeke Jezus in Bethlehem, een traditie.
Deze traditie kreeg eeuw na eeuw nieuwe impulsen. Ook in kerstliederen, tot in onze 21ste eeuw. Zo kwam
Midden in de winternacht in 2015 als meest populaire kerstlied van Nederland terecht in het European Union Songbook. Reden om de herders die in de Très Belles Heures van Jean de Berry op fol. 41v met hoorns en een doedelzak zijn afgebeeld extra aandacht te geven.

Midden in de winternacht

De tekst van dit lied is geschreven door Henricus Lucas (Harry) Prenen (1915-1992). Het is ontstaan in 1943 en werd pas in 1948 gepubliceerd.
De officiële titel van het gedicht is: Rondeau der herders. In december van hetzelfde jaar verscheen de tekst met muziek van Jan Mul (1911-1971).
De melodie gaat terug op El Desembre Congelat, een Catalaans kerstlied uit de zeventiende eeuw.

Très Belles Heures de Notre-Dame Geboorte van Christus fol.41v Meester van het gewaad van Narbonne Nationale bibliotheek van Parijs

Très Belles Heures de Notre-Dame Geboorte van Christus fol.41v Meester van het gewaad van Narbonne BnF Parijs. V/h bibliotheek van Jean de Berry. De herders die links en rechts staan, hebben hoorns bij zich, terwijl er in het midden één zit met een doedelzak. Zij kijken naar boven naar de engelen.

Het is lastig om herdershoorns te herkennen op middeleeuwse afbeeldingen

Hugo van der Goes (ca. 1440-82)
Aanbidding der herders, olieverf op paneel (1476-78), Galleria degli Uffizi, Florence (kluitschop)

NN, Boodschap aan de herders, Vita Christi, 1190-1200, Los Angeles, Museum J. Paul Getty. Ms.101-2008.3 (herdershoorns)

Gebr. Van Lymborch, Très Riches Heures - Blijde boodschap aan de herders, Chantilly, Musée Condé. Ms.65 f.48r. (kluitschop / pijpzak)

Opgedolven klanken bewijzen dat middeleeuwse houten hoorns bestonden

In 2008 publiceerde Björn Rzoskal in Faro, Tijdschrift over Cultureel Erfgoed, Reflecties bij het overlijden van J.J. Voskuil (1926-2008). Hij memoreert als hoogtepunt in Voskuils strijd van tegen de romantisering van het volksleven een uit de hand gelopen boekbespreking uit 1981.*) Volgens Rzoskal bestreed hij die romantisering volop vanuit een kritisch en zuiver wetenschappelijk perspectief. De Nijmeegse hoogleraar psychologie H.J.M. Hermans schreef over het midwinterhoornblazen iets dat Voskuil verfoeide als een al te romantisch continuïteitsdenken. Ongenadig deconstrueerde hij het achterliggende denkkader. Zo werd

de gewraakte professor met een eindeloze rij folkloristen die het midwinterhoornblazen als een eeuwenoude traditie zagen, op één hoop geveegd. Voskuil stelde vast dat er géén bewijs van te leveren viel ouder dan 1655 in Bawinkel (graafschap Lingen). Sindsdien volgt de wetenschap als makke schapen deze herder. Vlijmscherp redenerend heeft hij volkskunde als wetenschap ongetwijfeld steviger gefundeerd dan de al te lyrische en emotionele wensdromen van de folkloristen en journalisten die het beter wisten. Door zo heftig tekeer te gaan durfde men sindsdien hem alleen te beamen of bleef zwijgen.

Maar daarna zijn er oorspronkelijke bronnen toegankelijk geworden, die nieuw licht werpen op de betwijfelde oudheid van de midwinterhoorns. Zo kwam uit een waterput bij Deventer een middeleeuws fragment boven de grond die door musico-archeoloog
Annemies Tamboer werd herkend als onderdeel van een houten hoorn. In 1999/2000 is dit bewijs tijdens de expositie Opgedolven Klanken als primeur getoond. Vondsten van middeleeuwse houten hoorns die materieel gezien op midwinterhoorns lijken, kwamen in Denemarken aan het licht. Via internet zijn bewijzen van het bestaan van houten hoorns in middeleeuwse geschriften gevonden.

*) J.J. Voskuil, ‘Het tijdelijke met het eeuwige verwisseld, of:
op de klank van de midwinterhoorn de eeuwigheid in’,
Volkskundig Bulletin, 7 (1981) 1, p. 1-50.

Bijgeloof / heidendom

Er is geen schriftelijk bewijs dat de 'midwinterhoorn' al in gebruik was in de Middeleeuwen. Houten hoorns afgebeeld bij psalm 150 in het Utrechts Psalter (820-835) staan als TUBAE in de Latijnse tekst vermeld. Dankt Tubantia = Twenthe daaraan deze naam?
In een ouder kerkelijk document uit de achtste eeuw: Indiculus superstitionum et paganiarum **)
komt het verbod op het blazen van hoorns voor. De Indiculus hoort bij de Utrechtse Doopformule en omvat diverse verboden. De hoorn heet hier CORNIBUS (meervoud), hoorns van een dier, bijvoorbeeld van een os. Als iemand Christen werd en zich liet dopen, beloofde hij het heidendom af te zweren.

Bonifatius met boek / herdersstaf. Atelier Cuypers /Stolzenberg, Roermond ca 1860 Heeft hij oa het blazen op hoorns verboden?

Heidens kabaal

Bij het uitroeien van heidense en bijgelovige gebruiken maakten diverse bisschoppen kennelijk bezwaar tegen het blazen op dierhoorns. Houten hoorns konden wellicht op instemming rekenen.
Normaal blies men op dierhoorns om de Wilde Jacht van Wodan met heidens kabaal te versterken.
Alles wat lawaai kon maken, werd ingezet om Wodan te helpen de grimmige wolf Fenrir te verjagen die de zon fanatiek achtervolgde. Om de terugkeer van de zon te bevorderen waren alle middelen geoorloofd. Vanuit de volkskunde betogen geleerden dat ondermeer
carbidschieten en het afsteken van vuurwerk met Oud en Nieuw te herleiden is tot dit oude gebruik.

**) Recent onderzoek naar datering, herkomst en bedoeling van de tekst wijst in de richting van Bonifatius (+ 754).
F.G.P. Kolner, The Indiculus superstitionum et paganiarum: a controversy reviewed, 2018 - Master thesis RUU