Bourrelet maken

Het proces van vervaardiging van zo'n hoofdtooi wordt hier door Betty Dijk uit de doeken gedaan aan de hand van deze twee bijzondere voorbeelden, links: Johanna van Brabant en rechts: Maria van Gelre. Beide hertoginnen dragen een bourrelet, het verschil kon nauwelijks groter zijn.

De bourrelet nader bekeken

Een bourrelet is een rol die als een onderscheidend aureool het hoofd van een adellijke dame siert.
Het geeft de persoon door zijn aanwezigheid een stralend en verheven aanzien. Optisch gezien maakt een verbreed hoofd de hals smaller, iets wat zeer in trek was en vaak te zien is in afbeeldingen uit die tijd, zoals in Les Très Riches Heures van Jean, hertog van Berry, geïllumineerd door de gebroeders van Lymborch. Zo'n rol zweeft natuurlijk niet om het hoofd maar wordt ingenieus vastgemaakt aan de haren en de verwerking ervan met spelden en kapjes van textiel.

Het begint met onderzoek naar vorm, materiaal, technieken en kleur

Coll. The British Library, Londen. The Book of the Queen, Harley 4431, f. 3.

Christine de Pisan presenteert haar boek aan de koningin van Frankrijk, Isabeau de Bavière. Zowel de koningin als een viertal hofdames dragen opvallende bourrelets op het hoofd. Hier wordt zichtbaar dat de hoofdtooi eveneens aan regels is gebonden, zoals materiaalgebruik, rijkelijk gebruik van edelstenen e/o parels, hoogte & breedte, overeenkomstig hun stand.

Op afbeeldingen uit die tijd krijg je nauwelijks informatie over vorm en techniek en moet er geïmproviseerd worden. Het materiaal laat zich gemakkelijker raden met de kennis van wat er toen voorhanden was.

De kleur was niet alleen afhankelijk van de natuurlijke verfgrondstoffen maar dikwijls ook van de heraldiek. Volgens de regels werden zijde, brokaat, linnen en fijne wol aan de adel toebedacht terwijl linnen en grove wol bij het volk populair was.
De snit o.a. decolleté en taillering kende strikte regels. Ook speelde bewegingsvrijheid in specifieke situaties of tijdens werkzaamheden hierbij een rol.

Hoe rijker en voornamer men was hoe meer en mooier de stoffen van zijde en wol bewerkt werden door technieken als plooien, vilten, watteren en borduren.

De vormgeving vroeg veel meer onderzoek

Dit onderzoek bestreek enkele tientallen jaren vóór en na de gekozen periode en hield in dat er zorgvuldig is gekeken naar talrijke afbeeldingen; de mode was nog niet zo snel als tegenwoordig.
Hierdoor kwam ik tot de conclusie dat de hele hoofdbedekking uit meerdere onderdelen zou moeten bestaan om alles op zijn plaats te houden en gemakkelijk draagbaar te zijn.

We hebben de bourrelet, de haren die opgebonden werden en het textielmateriaal, waarvan een passend kapje op het hoofd gemaakt kon worden. Deze elementen moeten de ietwat gebogen vorm van de bourrelet vasthouden door een gedegen basisconstructie.
De haren werden bij het voorhoofd gedeeltelijk opgeschoren zodat een lang en wijs voorhoofd ontstond.

Verder werd aan het eigen lange haar extra haar toegevoegd van mens e/o dier op plaatsen achter op het hoofd, boven of over het oor, waaroverheen netwerkjes gingen om dit bijeen te houden. Men gebruikte paardenhaar en wol. Ook stoffen kapjes – spitse ''hoorntjes'' en ''oorwarmers'' – in allerlei maten gebruikte men hierbij. Veel haarspelden, met of zonder parels, waren noodzakelijk en completeerden de look.

Hoofdtooi in 3 delen: bourrelet / hoofdkapje / hoorntjes of oorwarmers

Diverse onderdelen vormen uiteindelijk samen het kapje en de hooorntjes van de hoofdtooi voor Maria van Gelre.

De hoofdvorm van het kapje en de hoorntjes nog zonder de bekleding van goudbrokaat.

Een hoorntje binnenstebuiten en normaal met daaronder de vulling van schapenwol.

Hoofdkapje maken

Om een goed passend kapje te maken werd het haar opgestoken, een vlecht achter op het hoofd gemaakt en eventueel meerdere plukken haar gebruikt om door het kapje te halen voor “stevigheid”.
Of twee vlechten aan weerszijden boven het oor om de hoorntjes te

omlijsten, zoals bij Maria van Gelre. Na onderzoek bij streek-drachten en na een aantal experimenten koos ik voor een eenvoudige vormgeving, type capuchon met achterpand waarin uitsparingen voor de oren.
Bij Maria van Gelre werd het aangepast met spits oplopend achterhoofd en bij Johanna van

Brabant met een rond en eveneens wijkend achterhoofd voor het haar eronder. Hier konden lange spelden doorheen voor een muurvaste bevestiging.
Twee linten in de naden onder het achterhoofd zorgden voor een goede aansluiting onder de haargrens.

patronen, kapje gewatteerd / geborduurd met gouddraad en omzoomd met tres.

bovenaanzicht kapje, links / rechts hoorntjes, wijkend achterhoofd

Twee linten in de naden die onder het achterhoofd gestrikt worden..

hoorntjes maken en oorwarmers

Om deze vorm te geven werd er gekeken naar de afmetingen op de miniaturen vanaf het hoofd en aangezicht.
Hoe lang, diep en spits zijn de hoorntjes? Hoe lang, breed en bol zijn de oorwarmers?
De hoorntjes van Maria van Gelre moesten speels boven de oren komen, niet te spits, van voren wat platter en achter wat ronder zijn,

passen in de uitsparingen van het kapje en koket omhoog staan als poezenoren. De stof, goudbrokaat, werd licht gewatteerd doorgepit en geborduurd met rijgsteekjes van gouddraad. De hoorntjes werden gevuld met wol en omlijst met tresband waardoor ze met haarspelden aan het kapje vast gespeld konden worden.
De oorwarmers van Johanna van Brabant bedekten de oren en waren hoog aangezet op het kapje ongeveer even lang als het gelaat.

Ovaalvormig en robuust van het hoofd afstaand moesten ze ook aansluiten op het kapje. Deze stof, dikke ruwe zijde, werd gewatteerd, met goudlint bestikt op de naden in ruitvorm. Op de kruisingen van het lint werden parels genaaid.
Ook hier werd wol gebruikt voor de vulling en tevens werd er binnenin een oorruimte vrijgehouden om het geheel aansluitend te maken op het gelaat.

linksboven: patroonontwerp op papier; linksonder patroon uitgevoerd in stof; boven: oorwarmers zonder bekleding

boven: oorwarmers bekleed / geborduurd een met grote witte parels de tweede met kleine gekleurde die de voorkeur kregen..

bourrelet maken

Dit was een moeilijk en secuur proces. Er was nodig; een strook schuin geknipte soepele zijde, een strook soepele, zeer los geweven doek, ook schuin geknipt en een strook wol van de kaardemolen; een vlakke dikke reep wol van ongeveer 20 à 30 centimeter breed. Deze werd ineengedraaid (getwist in één richting) waardoor vanzelf een ronde wrong ontstond. Dit moet voorzichtig en zeer geleidelijk gebeuren om dikkere en onregelmatige stukken te voorkomen.

Deze verkregen rol werd omwikkeld met een heel dun laagje fiberfill (helaas niet origineel, maar het effect is goed) om de wol te stabiliseren. Dan de uiteinden recht afknippen op de gewenste lengte en mooi rond losjes aan elkaar naaien met luchtige steken. De rol nu op een strook los geweven en schuin geknipt materiaal leggen en aan de binnenkant aan elkaar naaien. Nu de laatste reep schuin geknipte dunne zijde op maat knippen en ook als biaisband aan elkaar naaien. Naadje open strijken voor glad effect en op dezelfde wijze aan de binnenkant vastnaaien.

Deze rol is licht en soepel en klaar om te mouleren op het hoofd en wordt met spelden vastgemaakt op het kapje. Eventueel middenvoor aan de binnenkant nog iets plooien voor een mooie ronde buiging en een sieraad van parels toevoegen.
Tenslotte krijgt Johanna van Brabant aan de achterkant een sluier. Deze wordt ook schuin geknipt, op maat gemaakt en aan de binnenkant van de bourrelet in losse plooien vastgemaakt. Aan de onderkant zijn lovertjes genaaid voor de mooie valling en om het opwaaien te voorkomen.

Etten-Leur 2019 © Betty Dijk

als laatste stap: het bekleden met zijde

Heeft u nog vragen?
Met vragen kan men zich melden bij de redactie van deze website. In principe brengen we vragenstellers in contact met Betty Dijk.