Kletskop en lullepot

Communicerende vaten barsten van de symboliek

Beeldtaal is van alle tijden. De meest bekende vandaag de dag is de emoticon Smiley :) met als goede tweede ;) de Smiley met een knipoog.
Ook de middeleeuwse samenleving gebruikte beeldtaal als communicatiemiddel.

De pottenbakker kon op het roodbakkende aardewerk in witte klei (= pijpaarde) allerlei boodschappen kwijt. Het lachebekje van een Smiley stond toen als levensteken te boek. Zo waren er nog een flink aantal andere symbolen in gebruik.

Decoratie

Aanvankelijk maakte men bij slibversiering vooral gebruik van eenvoudige symbolen.
Toen men herkenbare voorstellingen ging toepassen, ging dit soms in combinatie met deze symbolen.

Tevens zien we letterdecoratie op het slibgoed verschijnen. Die ontwikkeling verloopt niet overal gelijktijdig.

Bij enkele productiecentra bleven de oude symbolen nog lang in gebruik, in een uitzonderlijk geval zelfs tot op de dag van vandaag. Maar intussen hebben de simpele symbolen hun zeggingskracht verloren en worden nu puur als decoratie gezien en beleefd.

Techniek

De techniek van het beschilderen van aardewerk varieerde en ontwikkelde zich. In het begin werd het slibdecor van witte klei op simpele wijze aangebracht. We zien vegen van een kwast. Sommige symbolen lijken wel met de vinger geschilderd. Later stopte de pottenbakker vloeibare witte klei (pijpaarde) in een koehoorn, de zo geheten ringeloor. Via een riet uit de afgezaagde punt van de hoorn kon de pottenbakker zijn decoratie aanbrengen. Dit noemt men ringeloren. Op zeker moment was dit de meest toegepaste methode van slibdecoratie. Wit op een donkere ondergrond, getrokken in lijnen, krullen en punten, zoals met stroop op een pannenkoek. Naast schilderen en ringeloren kwam ook stempelen voor.

Symboliek bij slibdecoratie

1: Vruchtbaarheidssymboliek is een centraal thema op laat-middeleeuws aardewerk met het oogmerk om de vruchtbaarheid te bevorderen. De simpelste vorm bestaat uit twee boogjes, parallel of elkaar rakend of snijdend. De rune Ingwaz uit het runen-alfabet wordt voorgesteld door twee elkaar snijdende lijnen die aldus een ruit vormen. Dit levensteken verbeeldt de verbinding en is een krachtig symbool voor hemel en aarde of zon en maan, respectievelijk het mannelijke en het vrouwelijke volgens de Noord-Europese traditie, dat vrucht kan dragen.

2: Regeneratie- of herlevingssymbolen worden gebruikt om de voortgang van het leven te symboliseren. Eén van de meest gangbare, ontleend aan de natuur, is de driespruit. Dit is opgebouwd uit drie streepjes of drie puntjes. Ook in combinatie met andere symbolen komt de driespruit regelmatig voor.

3: De levensboom is een wat uitgebreidere variant van de driespruit. Aan de drie spruiten zijn dan meestal twee of een veelvoud van spruiten toegevoegd.

4: Een ander regeneratiesymbool, ontleend aan de kosmologie, is het wervelend rad, een zonnesymbool dat zeer aanspreekt omdat het zo'n sterk dynamisch effect heeft. De swastika is een variant op het wervelend rad. In de Tweede Wereldoorlog werd het gebruikt als dynamisch teken om de ideologie van Nazi-Duitsland te symboliseren. Hierdoor heeft dit van oorsprong positieve symbool een zeer negatieve lading gekregen. Wat opvalt is het feit dat de Nazi's deze swastika linksom lieten draaien, tegengesteld aan de normaal rechtsom draaiende swastika. Los van de draairichting is de swastika hoe dan ook in diskrediet geraakt en heeft daardoor zijn functie als decoratiemotief verloren.

5. Herleving wordt eveneens uitgedrukt door een symbool, dat verbondenheid met geboortegrond en bezit uitdrukt. Dit teken komt in het 'futhark'(= runenalfabet) voor als de odal-rune. De eigengeërfde boer in Scandinavië heet nog steeds 'Odalbonden'. De S-vorm is op gebruiksaardewerk de meest voorkomende variant van dit teken.

Colofon:
Foto's © Het Woud der Verwachting, 2016
Bron: Communicerende vaten. Beeldtaal van slibversiering op laat-middeleeuws aardewerk in de Nederlanden uit de collectie Kunstnijverheid en Vormgeving Museum Boymans-van Beuningen Rotterdam 1988 / [samenstelling catalogus Alma Ruempol; teksten: Maria Garthoff-Zwaan en Alma Ruempol. ISBN 90-6918-028-6.